Bank ishi va investitsiyalar

8.5. Inflyatsiyaning barqarorlashtirish usullari 
Jahonning iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarida inflyatsiyaga qarshi kurash 
olib borishda juda katta nazariy va amaliy tajriba to‘plangan. Inflyatsiyani butunlay 
yo‘qotish imkoniyati yo‘q. Chunki uni yuzaga chiqishiga sabab bo‘lgan omillarni 
(ichki va tashqi, pullik va pulsiz) to‘liq yo‘qotish mumkin emas. Shuning uchun 
hozirgi davrda eng asosiy maqsad inflyatsiyaning butunlay yo‘qotish emas, balki 
uni boshqaruvchan qilish va uning salbiy iqtisodiy – ijtimoiy oqibatlarini 
zaiflashtirish hisoblanadi.
Dunyoning turli mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqtisodiy-
ijtimoiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda inflyatsiyaga qarshi turli 
antiinflyatsion siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar.
Davlat tomonidan antiinflyatsion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar 
hisoblangan budjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-investitsiya, tashqi 
iqtisodiy va emissiyani amalga oshiradilar. 
Budjet siyosati – bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va uning 
asosiy maqsadi mamlakatning aniq belgilangan muddat mobaynida ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi.
Budjet siyosati yordamida soliqlar va yig‘imlar assoida yig‘ilgan davlat 
moliya resurslarini umummilliy vazifalarini bajarish uchun qayta taqsimlanishi 
amalga oshiriladi. Budjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib ijtimoiy siyosat 
hisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirish asosan 
davlat budjeti tomonidan amalga oshiriladi. 
Soliq siyosati – bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifalarini 
bajarishi uchun zarur moliya mablag‘larini yig‘ish uchun xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to‘lovlar hamda majburiy ajratmalarni 
belgilash, ularni undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.

---

102 
Baho siyosati – bu mahsulotlar, xizmatlar va to‘lovga qobiliyatli talab 
o‘rtasidagi mutanosiblikga erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog‘liq 
siyosatdir. 
Kredit-moliya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish 
stavkasi, majburiy zahiralar me’yori va ochiq bozordagi operatsiyalar orqali 
mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solib turishdan iborat. 
Sanoat-investitsiya siyosati – bu yalpi ichki mahsulotning o‘sishini 
ta’minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan 
siyosatdan iborat. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati – bu davlat tomonidan xorijiy mamlakatlar 
bo‘lib tashqi iqtisodiy faoliyatni boj-tarif dastaklari yordamida tartibga solib 
turishdan iboratdir.
Emissiya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyotning 
holatiga asosan muomalaga qog‘oz pul chiqarish, ularning aylanishini tartibga 
solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat 
siyosatdir. 
Dunyoning har bir mamlakatidan hukumat tomonidan antiinflyatsion siyosati 
mavjud inflyatsiyani tartibga solishga hamda uni o‘sish sur’atlarini pasaytirishga 
qaratilgan bo‘lishi lozim. Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shakllardan 
foydalaniladi: 
1)
Pul islohotlarini amalga oshirish; 
2)
Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish; 
Pul islohotlari – bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va 
kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to‘liq yoki qisman 
o‘zgartirishlarini amalga oshirishdir.
Mamlakatning iqtisodiy rivojlangan holati, pullarning ta’minlanganligi 
darajasiga asosan pul islohotlarining revalvatsiya, devalvatsiya va denominatsiya 
usullaridan foydalaniladi. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlardan Germaniya 
Federativ Respublikasi, Isroil va boshqalarda revalvatsiya usulidan foydalanildi.
Revalvatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valyutaga 
nisbatan kursini ko‘tarib qo‘yishdan iborat.
Pul islohotining ikkinchi usuli bo‘lib devalvatsiya hisoblanadi. Devalvatsiya 
o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valyutaga nisbatan tushirib 
qo‘yishdan iborat.
Devalvatsiya usulidan asosan iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tayotgan 
mamlakatlarda keng foydalaniladi.
Pul 
islohotining 
uchinchi 
usuli 
bo‘lib denominatsiya hisoblanadi. 
Denominatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligidagi ortiqcha nollarni olib 
tashlab muomalaga yangi pullarni chiqarishdan iborat. Denominatsiya usulida 
Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Tursiya (liradan 6 dona nolni olib tashladi) 
hukumatlari foydalanishdi. 
Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o‘z mohiyatiga 
asosan mamlakatda mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatiladigan xizmatlarga 
bo‘lgan narx-navolarni o‘sib borishini cheklash va pul tizimini barqarorlashtirish 

---

103 
masadida davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. 
Ushbu chora-tadbirlar ikki yo‘nalishda olib boriladi: 
1)
Deinflyatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo‘lgan talabni 
pul-kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib turiladi.
Deinflyatsion siyosat davlat harajatlarini qisqartrish, kreditlar uchun foiz 
stavkalarini oshirish, soliq yukini kuchaytirish (soliqlar soni va ularni foiz 
stavkalarini ko‘tarish) va pul massasini cheklashni o‘z ichiga oladi. Shuni 
ta’kidlash lozimki, deinflyatsion siyosat mamlakatdagi iqtisodiy o‘sishni 
sekinlashuviga sabab bo‘ladi. 
2)
Daromadlar siyosati. Ushbu siyosat olib borishda davlat tomonidan 
mahsulotlar, ko‘rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlarga bo‘lgan narx-navo va ish 
haqi ustidan birdaniga nazorat etiladi hamda ularni o‘sishini ma’lum chegarasi 
o‘rnatiladi yoki butunlay «muzlatib» qo‘yiladi. Daromadlar siyosati o‘z mohiyatiga 
ko‘ra qat’iy siyosat hisoblanadi va u aholi o‘rtasida norozilikni kelib chiqarishi 
mumkin. Lekin inflyatsiya bilan kurashishda ayrim mamlakatlarda daromadlar 
siyosatidan foydalaniladi.
Xalqaro amaliyotda rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi 
kurash olib borish tajribasida biz ta’kidlab o‘tgan ikki yo‘nalishdan oqilona 
birgalikda foydalanilgan. 
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga 
qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchun asosan quyidagi 
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda: 
- milliy iqtisodiyotni sog‘lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib 
ketishini bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta’minlash; 
- raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni 
rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga 
oshirish; 
- xalq iste’mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish 
fondlarining tarkibini o‘zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda 
texnologiyalarni joriy etish; 
-tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag‘batlantirish; 
- soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo‘nalishda asosiy e’tiborni 
soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasiga qaratish; 
- davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash; 
- mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit yer, ko‘chmas mulk, mehnat va 
qimmatli qog‘ozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish; 
- pul-kredit siyosatini iqtisodiyotning rivojlanishi holatiga asosan o‘zgartirib 
turish; 
- tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va mahsulotlar, ishlar, xizmatlarni 
eksport qilishni rag‘batlantirish; 
- erkin bozor baholarini saqlagan holda daromadlar, harajatlar va narx-navoni 
davlat tomonidan tartibga solish va uni nazorat qilish; 
- davlat budjet taqchilligini noinflyatsion yo‘llar bilan qisqartirish; 
- davlatning strategik oltin-valyuta zahiralarini chuqur tahlil etish va ulardan 
oqilona foydalanish. 

---

104 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga 
oshirish ma’lum muddat talab etadi. Oqilona ishlab chiqilgan antiinflyatsion 
siyosatni amalga oshirish pirovard natijada milliy pul birligini mustahkamlanishiga 
va pul tizimini barqarorlashuviga olib keladi.