O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Xarkatlantirish xarakatlarini boshqarish modeli. 
( G. Schnabel, 1994)
Biomexanik aspekt odam xarakatining mexanik asoslariga taalluqli bo’lib, mushaklar 
faoliyatining biologik boshqaruvisiz mavjud bo’la olmaydi. Odam tanasining ko’p sonli ,turli , 
murakkab birikmalar bilan bog’langan zvenolardan tashkil topganligi . yuzaga keladigan 
kuchlarning ko’p sonli o’zaro ta’sirlashuviga olib keladi. Xarakatlar aylanma ko’rinishda 
bo’lganida, bo’g’imlarda kuchlar , ularning yelkalari , demak, kuch momenti ham o’zgaruvchan 
bo’ladi. Qo’shimcha tarzda , mushaklarning o’ta murakkab , mexanik energiyani to’plovchi, 
o’zgartiruvchi va tarqatuvchi faoliyatini ham, qo’shib qo’yish mumkin.
Xarakat organlarining tuzilishiga ko’ra , mashinalardagi mexanik xarakatdan keskin farq 
(aynan, xarakat uzatish aniqligiga ko’ra) tirik organizm xarakatlarining natijasi ichki sharoitlarning 
o’zgaruvchanligi , muhit bilan o’zaro ta’sirning xarakat davomida o’zgarib borishida 
ko’rinadi.(Donskoy,1991; Enoka, 2000). 
Biologik aspekt odamning ko’p sonli zvenolari, ularning cheksiz o’zaro ta’sirlari , 
xarakatning vaqt (sikl.davr, faza) va fazo(tanaqismlari uchun)tizimlari bilan, MATining 
integrallovchi(birlashtiruvchi) rolini hisobga olgan holda, bog’liq.
R yez yum ye. 
Endi MATida xarakat ko’nikmalarining shakllanishi va erkin 
xarakatlantiruvchi barcha xarakat dasturi bo’yicha materiallarga uni o’rganish jarayonida yakuniy 
xulosa yasash mumkin, ushbu jarayon 
uchta fazada
o’tadi: 
1.
Barcha alohida xarakat elementlarining bir butun xarakatga birlashishi sodir bo’ladi.
 
Notanish xarakat birinchi marotaba takrorlanganda bosh miya po’stlog’ida , bir paytda 
xarakatning bajarilishini ta’minlaydigan oraliqlarining markazlari va xarakatda qatnashmayotgan 

---

46 
qo’shni markazlar qo’zg’oladi . Ushbu vaziyatda mushaklar-antagonchilar xarkatning erkin 
bajarilishiga to’sqinlik qiladilar,xarakat taxminan va noaniq bajarilishi mumkin. 
2. 
Ko’p bora takrorlashlardan so’ng bosh miyadagi asabiy jarayonlar , xarakatning 
bajarilishini ta’minlaydigan markazlarda lokallashadi, qo’shni markazlar esa , go’yo “uzib 
qo’yiladilar”.Koordinasiyaning yaxshilanishi ortiqcha xarakatlarning sodir bo’lmasligiga olib 
keladi, oraliq, muvozanatsiz faza –xarakat uddalamasi boshlanadi. 
Doimiy mashg’ulotlar bosh miyaning barcha motorik darajadagi markazlar aro aloqalarning 
kengayishiga olib keladi.Tizimli tarzda davomli mashg’ulotlar mobaynida stabillashuv fazasi, 
xarakatlar avtomatlashgan, koordinasiya yuqori darajada –xarakat ko’nikmasining shakllanishi
boshlanadi . 
Xarakat (jismoniy) qobiliyatlarining shakllanishi. 
Xarakat sifatlari quyidagilarga bo’linadilar : umumiy (masalan , iroda sifatlari) , 
maxsus,ma’lum sport turlarida ustunlik beradi( masalan, og’ir atletikada kuch), muakkab 
(chidamlilik, koordinasion sifatlar ) va oddiy (mutloq kuch, egiluvchanlik). 
Xarakat qobiliyatlarini ifodalovchi uchta ifodalashni keltirish mumkin: