|
Siydik – tanosil sistemasi –
Baliqlarning siydik-tanosil sistemasi ikkita
ossosiy tipda tuzilgan. Baliqlarning siydik kanali yo klaokaga, yoki siydik tanosil
sinusiga, yo bo’lmasa, maxsus teshik bilan tashqariga ochiladi.
19
Turlari juda ko’p va o’zi turli tuman bo’lgan bu ikkinchi gruppa baliqlarning
eng xarakterli belgilari qo’yidagilardan iborat.
Suyakli baliqlarning suyaklardan tuzilgan jabra qopqoi bo’lib, bu qopqoq jabra
teshigining ustidan qoplab, jabra apparatini ancha mukammallashtiradi va
ikkilamchi jai qopqoi (teri) suyakdandir. Skeletida hamma vaqt ma’lum
miqdorda qoplaich suyaklar bo’ladi. Ichki skeletida, garchan qisman bo’lsa ham
suyak bo’ladi. Suv o’simliklari o’sish jarayonida suvdagi mineral va organik
moddalarni o’zlashtirib, undagi tuzlar miqdorini normallashtiradi. Suvdagi
quyqa va loyqalar suv o’simliklari orasidan o’tganda cho’kib, uning
tiniqlashuviga sabab bo’ladi yoki boshqachasiga aytganda, suv o’simliklari
biofiltr vazifasini bajaradi. Suv o’simliklari o’zlarida kechadigan fotosintez
jarayonida juda ko’p miqdorda kislorod ajratib chiqarib, suvni kislorodga
boyitadi. Bu esa o’z navbatida , suvdagi umurtqasiz hayvonlar va baliqlarning
o’sishi, rivojlanishini tezlashtiradi. Ma’lumki, suvdagi xilma-xil umurtqasiz
hayvonlar, baliqlarning eng sevimli va asosiy ozuqasidir. Suvda kislorod
bo’lmasa, hayot ham bo’lmaydi. Suvdagi erigan kislorodning manbayi esa suv
o’simliklaridir.
Ayniqsa, tropic mamlakatlardan olib kelib iqlimlashtirilgan va O’zbekiston
sharoitida madaniylashib borayotgan reaska, pistiya(suv karami) , eyxo’rniya va
azolla kabi suv o’simliklarining ifloslangan oqova suvlarni tozalash darajasi
juda yuqoridir. Masalan, ifloslangan oqova suvlarda reaska va pistiya
o’stirilganda quyidagi natijalar qayd etildi.
Bundan tashqari suv o’simliklarining dorivorlik xususiyati ham yuqori
ahamiyatga ega. Qirqbo’g’im xalq meditsinasida siydik haydovchi, qon
ketishini to’xtatuvchi va sil kasaliga qarshi dori sifatida foydalaniladi.
Qamishdan xalq tabobatida siydik va ter haydovchi dorivor sifatida
foydalaniladi. Yulduzbarg o’simligidan xalq tabobatida oshqozon va ichak
yaralarini davolashda foydalaniladi, qirqquloq o’sgan suvda bezgak kasalini
20
tarqatuvchi chivin lichinkasining rivojlanmasligi aniqlangan. Bu o’simlikni uy
va laboratoriya sharoitlarida osonlik bilan ko’paytirish mumkin.
Tangachalari ganoid yoki suyak tangacha bo’ladi (lekin plokoid tangacha
bo’lmaydi). Ikki xil nafas oluvchi baliqlardan tashqari, barcha suyakli baliqlarning
suzgich qanotlarini suyak shu’lalar tutib turadi. Jabralar aro to’siqlari yo kichkina
yoki ko’pincha bo’lmaydi, shuning uchun jabra yaproqlari bevosita jabra yoylariga
o’rnashadi. Yo suzgich pufagi (bu pufak ikkilamchi tartibda rivojlanmay qolishi
ham mumkin) yoki o’pkasi (juda kamdan kam xollarda) bo’ladi. Erkaklarida juft
kopulyativ organ yo’q. Urulanish hodisasi ba’zi istisnolarni xisobga olganda
tashqarida, ya’ni suvda bo’ladi va ikralari juda maydadir.
Hozirgi zamondagi suyakli baliqlarni tubandagi oltita sistematik gruppaga
bo’lish mumkin:
1.
Suyak toaylilar,
2.
Suyakli ganoidlar,
3.
Suyakdor baliqlar,
4.
Ko’p qanotlilar,
5.
Cho’tka qanotlilar,
6.
Ikki xil nafas oluvchilar.
Ko’p ixtiologlar birinchi bo’lib bitta gruppadagi baliqlarni katta turkum
tariqasida, “konechnorotsh” deb ataladigan bitta kenja sinfga birlashtiradilar va
ikkinchi kenja sinf bo’lmish ikki xil nafas oluvchi baliqlarga qarshi qo’yadilar.
Biroq cho’tka qanotlilar kelib chiqish e’tibori bilan ikki xil nafas oluvchi baliqlarga
yaqin turadi, shuning uchun ko’pgina paleantologlarning cho’tka qanotlilar bilan
ikki xil nafas oluvchi baliqlarni xoanalilar deb ataladigan bitta katta sinfga
kiritishlari tamomila asoslidir .
Hozirgi kunda suyak toaylilar turlari uncha ko’p emas, ularning hammasi
shimoliy yarim sharda yashaydi. Ularning ko’pchiligi dengizda yashasa xam, nuqul
chuchuk suvlarda uchraydi (shur suvlarda spermalari ivib qoladi).
21
Birlamchi bosh skelet deyarli nuqul toaydan tuzilgan lekin miya qutisining
usti qoploich suyaklardan (teri suyaklaridan) hosil bo’lgan suyak panstir bilan
qoplangan. Bu suyak, suyak tangaga juda o’xshaydi. Toay elka kamarining ustida
ham bir qancha teri suyaklari bo’ladi, bu suyaklar ikkilamchi elka kamari hosil
bosh skelet bilan birikadi.
Faqat ko’krak chizgich qanotlarida emas balki qorin suzgich qanotlarida
ham yaxshi takomil etgan radioliyalari bor.
Ichaklarda speral kalapan bor, lekin ichagi mustaqil ravishda anal teshigiga
ochiladi.
Suyakli toayli baliqlarning ikkita oilsi mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |
