Chiqarish markazi

Tuprq yuvilishini hisoblash. 
Suv oqimining yuvish tezligi quyidagi formula 
(Kuznetsov, 1978) bilan hisoblanadi. 
W
W
PW
C
k
d
P
n
g
m
m
V

25
,
1
)
sin
)(cos
(
)
100
1
(
55
,
1
1
1
0
2
1
 
Bunda: 
PW
V
– dastlabki namligi W bo„lgan tuproq uchun oqimning oquvchi 
tezligi m/s; 
m
1
-oqimdagi mavjud va aralashgan cho„qindilar miqdoriga bog„liq 
koeffitsenti, S.E.Mirshula va (1970) ma‟lumotlari bo„yicha mos holda 0,85 va 
1,40. 
m
2
–o„simlik ildizi ta‟sirini ifodalovchi va 1 mm. dan kam diametrli 
ildizlarga bog„liq koeffitsent; 
g–og„irlik kuchining tezlashishi, m/s
2
. 
0
1
–mos holda tuproq va suvning solishtirma vazni, t/m
3
; 
n
1
–oqimdagi tezlikning o„zgaruvchanligini ko„rsatuvchi koeffitsenti, u 
sug„orish egatidagi oqim uchun 2,3; 
R – agregatlar g„ovakligi, % 
d
w
–dastlabki namligi W bo„lgan tuproq Savvinov bo„yicha namli 
elangandagi suvga chidamli agregatlarning o„rtacha diametri, m; 
α – oqim o„zanining egilish burchagi, gradus; 
k–zarrachalar jipslashishini aniqlash bo„yicha hisoblangan (Mirshulova, 
1967), bir hillik koeffitsenti; 
ℓ–tuproq hajm og„irligiga bog„liq va tuproq tahlanishini belgilovchi 
koeffitsenti; 
s
w
– dastlabki namlikdagi tuprqning jipslashishi (Stovich bo„yicha), tuprq 
yuzasi tez suv bostirilib, suv sig„dirma olishigacha to„yintirilganda, t/m
2
. 
7.4 – chizma. Katta maydonlarda eroziyalangan tuproqlarda tajribalarning joylashishi. 

---

42 
 7.5 – chizma. Kichik maydonlarda eroziyalangan tuproqlarda joylashishi. 
Yonbag„irlar yerlardagi g„o„za va boshqa ziroatlar sug„orilgan tuproqning 
yuvilib ketish miqdori ushbu formula bo„yicha aniqlanadi: 
х
х
В
q
Q
3
10
3

t
2h
. 
Bunda: 
Q
h
– H uzunlikdagi paykalda tuprqning yuvilib, olib chiqilishi, 
t/ga; 
q
h
– H kengligidan tuproq olib chiqilishning o„rtacha jadalligi, g/sm; 
V
h
– H kenglikdan jami suv oqimining kengligi, m;; 
t
2h
– H kenglikda suvning o„tish vaqti, soat. 
Irrigatsiya eroziyasida turoq yuvilishini soddalashtirilgan quyidagi formula 
bo„yicha hisoblash mumkin: 
h
в
а
W
2
(1) 
Bunda: W – egat kesmasidagi o„yilmaning maydoni, sm
2 
; 
a – o„yilma yuqori chegarasining kengligi, sm; 
v – o„yilma tubi kengligi chuqurligi, sm; 
h – o„yilmaning o„rtacha chuqurligi, sm. 
Agar a – 8,5; v=6,5sm; h=4,2 sm. bo„lsa, sug„orish egat uzunligi 50 m. Yoki 5000 
sm. bo„ladi. Shunda
2
5
,
31
2
,
4
2
5
,
6
5
,
8
см
W
Egat kesmasidagi o„yilma maydoni (W egat uzunligi (ℓ) ko„paytirib, bir 
egatdan (50 m) yuvilib ketilgan jami tuproq hajmini (sm
3
) topamiz: 
W∙ ℓ ∙ (2)
yoki W∙ ℓ =5000∙31,5=15700 sm
3
yohud bitta egatdan 0,1575 m
3
tuproq yuvilgan. 

---

43 
Ma‟lumki g„o„za 60h60 sm. tizimida ekilganda 1 ga da 166 egat bo„ladi. 
Demak, 166 ni 0,1575 m
3
ga ko„paytirib, 50 m uzunlikdagi barcha egatlardan 
yuvilgan umumiy tuproq hajmi topiladi: 166h0,1575=26,145m
3
. 
Shu hajmdagi tuproqni t/ga o„tkazishda ushbu formuladan foydalaniladi: 
v
k
L

(3) 
L – 166 egatning kengligi 100m; 
ℓ - egat uzunligi, m; 
k – hajm (1,4); 
υ – barcha egatlardan yuvilib ketgan tuproq hajmi, m
3
. 
Bu yerda barcha formulaga son qiymatlarini qo„yib,
га
m
м
v
k
L
/
06
,
73
145
,
26
4
,
1
50
100
3

ekanini topamiz. 
Quyuq oqim tarkibini aniqlash. 
Sug„orilayotgan egatlardan quyuq (suv) va 
suyuq (loyqa suv) oqim hajmi va tarkibini hisobga olish tuproqning yuvilgan 
komponenti va suvda erigan oziqa moddalar miqdorini aniqlash imkonini beradi. 
Quyuq va suyuq oqimlarda gumus, azot, fosfor va kaliyning yalpi va 
harakatchan shakllari, quyuq oqimda bulardan tashqari mehanik tarkib ham tahlil 
qilinadi. 
Quyuq oqim miqdorini hisoblash uchun eroziyalanish darajasi turlicha 
bo„lgan paykallardan alohida egatning boshi, o„rtasi va ohiridan suspenziya 
olinadi. Quyuq oqimda gumus Tyurin uslubi bo„yicha, mehanik tarkibi pipetka 
uslubi bilan, nitratli azot Granvald – Lyaju uslubi bilan, harakatchan fosfor 
B.P.Machigin uslubida 1% li karbonat – ammoniy eritmasida, yalpi azot, fosfor 
I.M.Malieva va L.P.Gritsenko uslubida tahlil qilinadi. 
Tuproqning yuvilishi, oqimning miqdori va egatdagi suv tezligini 4-5 
nuqtada 4-6 takrorlanishda aniqlangan ma‟qul. 
Egatdagi suv tezligini aniqlash. 
Irrigatsiya eroziyasi jarayoni egatdagi suv 
harakatining jadalligiga bog„liq. Sug„orish suvining egatda oqish tezligi ortishi 
bilan uning tuproqqa ta‟sir etuvchi emiruvchi kuchi ham oshib boradi. Egatdagi 
suv tezligi uning oqimi miqdoriga va yonbag„ir tahliliga bevosita bog„liqdir: 
yonbag„ir qancha tik bo„lsa, tuproq yuvilishi shunchalik jadallashadi. 
Demak, yonbag„irning turli qismlarida egatdagi suv tezligi nishablik 
tikliligiga ko„ra turlichadir. 
Egatdagi suvning tezligini aniqlash uchun eng sodda usldan foydalaniladi: 
turli yonbag„irli va egat uzunligi turlicha bo„lgan ikki – uch bo„lak tanlab olinadi. 
Yuqori va pastki nuqtalarda sekundometrli kuzatuvchilar turadi. Yuqori nuqtadigi 
kuzatuvchi suvga siyoh kukuni yoki suyuq neftni tushiradi va pastki kuzatuvchiga 
vaqtni belgilash haqida habar beradi. 

---

44