Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalar universiteti

So’z
– bir vaqtning o’zida qayta ishlanishi mumkin bo’lgan minimal sondagi 
bitdir. 
3.
 
Ma’lumotlar tuzilmalarining klassifikatsiyasi. 
O’zining mazmuni va murakkabligidan qat’iy nazar barcha ma’lumotlar 
kompyuter xotirasida ikkilik razryadlari yoki bitlar ketma-ketligida tasvirlanadi, 
demak ularni olgan qiymatlari ham mos ravishda ikkilik sonlardan iborat bo’ladi. 
Bitlar ketma-ketligi shaklidagi ma’lumotlar juda oddiy tashkil qilingan yoki 
boshqacha aytganda kuchsiz tuzilmalashtirilgan bo’ladi. Murakkab ma’lumotlarni 
bitlar ketma-ketligi terminlarida talqin qilish juda noqulaydir. Ixtiyoriy 
ma’lumotlarni tashkil qilish uchun bit sonog’iga ko’ra ma’noli va yirikroq bo’lgan 
“qurilish bloklari”- “ma’lumotlar tuzilmalari” tushunchasi asosida hosil qilinadi. 
Ma’lumotlar tuzilmalari 
deb umumiy xolda ma’lumotlar elementlarini to’plami 
va ular orasidagi bog’lanishlar to’plamiga aytiladi. Ma’lumotlar tuzilmalarining 
bunday ta’rifi ma’lumotlar tuzilmalariga barcha mumkin bo’lgan kirib borishlarni 
qamrab oladi, ammo har bir aniq masala uchun u yoki bu aspektlar qo’llaniladi. 
SHu maqsadda ma’lumotlar tuzilmalariga qo’shimcha klassifikatsiya kiritilgan 
bo’lib, yo’nalishlariga ko’ra ularni ko’rib chiqishning turli aspektlariga mos keladi. 
Aniq bir ma’lumotlar tuzilmalarini o’rganishdan avval, ularga bir necha 
xususiyatlariga ko’ra umumiy klassifikatsiya beramiz.
To’g’ridan to’g’ri 
murojat qidiruvchi МТ 
Tashqi xotiradagi MT 
Saqlash sxemasi 
Ketma-ket qidiruvchi 
МТ 
Indeksli ketma-ket 
murojat qidiruvchi 
МТ 
Fizik blok 

---

“Ma’lumotlarning fizik tuzilmalari” 
tushunchasi mashina xotirasida 
ma’lumotlarni fizik tasvirlash usullarini aks ettiradi va yana saqlash tuzilmasi, 
ichki tuzilma yoki xotira tuzilmasi deb ataladi. 
Ma’lumotlar tuzilmalarini mashina xotirasidan tashqari tasvirlash abstrakt yoki 
mantiqiy tuzilma deb ataladi. Umumiy xolda mantiqiy tuzilma va unga mos 
ravishdagi fizik tuzilma orasida farqlanish mavjud bo’lib, uning darajasi 
tuzilmaning o’zidan va u aniqlanishi kerak bo’lgan muhitga bog’liq bo’ladi. 
Hozirda mantiqiy tuzilmalar fizik tuzilma ko’rinishida va aksincha fizik tuzilmani 
mantiqiy ko’rinishda tasvirlovchi protseduralar mavjud. Ushbu protseduralar 
yordamida fizik tuzilmalarga kirib bori shva ular ustida amallar bajarish mumkin. 
Tuzilmalar oddiy (bazaviy, primitiv) va integrallashgan(strukturlashgan, 
murakkab, yig’ma) tuzilmalarga bo’linadi. Oddiy tuzilmalar deb bit tarkibiy 
qismlargacha bo’lina oladigan tuzilmalarga aytiladi. Ma’lumotlarning fizik 
tuzilmalari nuqtai nazari bilan qaralsa, berilgan odddiy tuzilmalarning o’lchovi va 
uni xotiraga joylashtirish tuzilmasi ushbu mashina arxitekturasida yoki dasturlash 
tizimida qanday bo’lishini oldinda qayta olish mumkin. Ma’lumotlar tuzilmalarini 
mantiqiy nuqtai nazariga ko’ra oddiy tuzilmalar bo’linmas birliklar hisoblanadilar. 
Intigrirlashtirilmagan tuzilmalar deb tarkibiy qismlarioddiy yoki o’z navbatida 
intigrirlashgan ma’lumotlar tuzilmalariga aytiladi. Intigrirlashtirilgan ma’lumotlar 
tuzilmalari dasturchi tomonidan dastur tillaridagi ma’lumotlarni integratsiya 
vositalarini qo’llagan xolda quriladi. Ma’lumotlar elementlari orasidagi 
bog’lanishlarni yaqqol mavjudligi yoki ularni yo’qligiga qarab ma’lumotlar 
tuzilmalari bog’lanmagan (vektorlar, massivlar, satrlar, steklar, navbatlar) va 
bog’langan (bog’langan ro’yxatlar) ko’rinishida bo’ladilar. 
Ma’lumotlar tuzilmalarining muhim belgisi – uning o’zgaruvchanligielementlar 
sonini va ular orasidagi bog’lanishlarni o’zgarib turishidir. O’zgaruvchanlik 
belgisiga ko’ra ma’lumotlar tuzilmalari statistik, yarimstatistik va dinamik 
tuzilmalarga bo’linadilar. 1.1. rasmda ma’lumotlar tuzilmalari o’zgaruvchanligi 
belgisiga ko’ra klassifikatsiyasi keltirilgan. Ma’lumotlar tuzilmalarining bazaviy, 
statistik, yarimstatistik va dinamik ko’rinishlari tezkor xotiraga xos bo’ladi va 

---

ularni tezkor tuzilmalar deb ataydilar. Fayl tuzilmalari esa tashqi xotira 
ma’lumotlari tuzilmalariga mos keladilar.