Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

 
Қадрлашни такомиллаштириш, ўз қадрини камолик тамойиллари
 
етказиш, ўзгалар, жамият, замон ва унда содир бўлаётган ўзгаришлар 
қадрини англашга интилиш жараёнидан иборатдир. Ўз шахси ва бошқалар 
қадрини англаб етиш учун инсоннинг камолоти давомида шаклланган 
маънавий қиёфаси ва дунёси эзгуликка хизмат қилиши, юксак ижтимоий 
сифатларга эга бўлиши, унинг ўзи эса ҳаётнинг моҳияти ва мақсадини тўғри 
англайдиган даражада тарбияланган бўлмоғи лозим. Ушбу маънода, 
Суқротнинг “Ўз-ўзингни англа!” шиори ғоят катта аҳамият касб этади.
Шахснинг қадри у яшаётган замон, ундаги жараёнлар, ижтимоий, 
тарихий шарт-шароитлар билан диалектик алоқадорликда намоён бўлади. 
Муҳит ва давр талаблари шахс қадрини шакллантириб, сайқаллаб боради, 
унинг ўзи эса ўз қадрининг шахсий талаблари, эҳтиёжлари ва мақсадлари 
билан нақадар алоқадорлигини чуқурроқ англаб олиш томон боради. 
Қадриятлар ёшларга ҳаёт мазмунини чуқурроқтушуниш, жамият қонун-
қоидаларидан тўғри фойдаланиш, ўзларининг хатти-ҳаракатларини ана шу 
маънавий мезонлар талабига мослаштириш имконини беради. Ҳозирги 
даврда талаба ва ўқувчиларга қадрлаш ва қадрсизланиш жараёнларининг 
моҳиятини англатиш, мустақиллик эълон қилган қадриятларнинг аҳамиятини 
тўғри тушунтиришга эришиш ниҳоятда долзарб масаладир. 
 

---

294 
Ҳожа Ҳофиз Меросий ҳазратларининг ҳаёти ва фаолияти ҳақида 
мулоҳазалар. 
“Ижтимоий фанлар” кафедраси катта ўқитувчиси Адолат 
Зиётова. 
 
 
 
“Агарки қайсидир мамлакатда бир янги кашфиёт қилинибди, ноёб 
мутафаккир пайдо бўлибди, деб айтса, билиб қўйинглар, ўша ерда қадимий 
анъана, илмий мактаб бор. Илмнинг, ижоднинг замини бор жой албатта 
вақти келиб улуғ олимларни етиштириб беради. Бу, ўз навбатида, одамда 
миллий ғурур ҳиссини уйғотади”, деган эди биринчи президентимиз 
И.А.Каримов. 
Ушбу ҳақиқатни ўз фаолиятида тўлиқ акс эттираётган Президентимиз 
Ш.М.Мирзиёев, -“Буюк тарихда ҳеч нарса изсиз кетмайди. У халқнинг 
қонида, тарихий хотирасида сақланади ва амалий ишларида намоён бўлади. 
Шунинг учун ҳам у қудратлидир. Тарихий меросни асраб-авайлаш, ўрганиш 
ва авлодлардан-авлодларга қолдириш давлатимиз сиёсатининг энг муҳим 
устивор йўналишиларидан биридир”,-деб таъкидлайди. 
Ушбу мақоламиз қаҳрамони, Хожа Ҳофиз Меросий Ҳазратларининг 
яшаб ўтган XV аср иккинчи ярми, XVI аср бошларида Марказий Осиёда 
мураккаб ижтимоий-сиёсий вазиятлар юз бериб темурийлар салтанати 
парокандага учраб, янги сулола – Шайбонийлар салтанати қарор топган 
давр ҳисобланади. 
Хожа Ҳофиз Меросий Ҳазратлари учун янги салтанат сиёсати муҳитига 
мослашиш оғир кечади. Чунки, ислом динига мансуб, тасаввуф таълимотини 
мукаммал билган, ислом динининг инсопарварлик ғоясига яхши тушунган, 
диний арбоб, алломалик даражасига етган шахснинг ҳукмдорликка интилиб, 
темурийлар салтанатини қирғин барот қилиб, темурийзодаларни деярли 
қириб ташлаб, узлуксиз даҳшатли урушлар олиб бориб, қон тўкиб 
ҳокимиятга эгалик қилган Шайбонийхондек “алломанинг” сиёсий ва диний 
фаолиятига мослашиш ниҳоятда оғир эди. Ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг 
бундай мураккаб вазиятига мослашиш Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратлари 
учун ниҳоятда мураккаб, чигал ва зиддиятли вазиятни вужудга келтиради. 
Чунки, Шайбонийхон қайси вилоят, шаҳар ва ҳудудларни босиб олмасин, 
нафақат қаршилик кўрсатган кучларни, ҳатто диний арбоблар, имом ва 
шайхларни ҳам аямаганлиги, ҳатто, буюк ва улуғ авлиё даражасига етган 
Хожа Ахрори Валининг фарзанди Хожа Яҳъё Ҳазратларини ҳам ўлдиртириб 
юбориши, Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратлари қалбига ёмон таъсир этади. 
Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратларини руҳан қийнаганр сиёсий 
воқеалардан яна бири, ислом дини бирлиги, яхлитлигига, ислом мазҳаблари 
ўртасида, асосан, шиа мазҳабида бўлган Эрон подшоси Исмоил Сафовийнинг
ислом дини сунний масҳабига мансуб Шайбонийхон билан бўлган икки 
ўртадаги даҳшатли уруш ҳаракатлари эди.
16
16
Қаранг. Ўзбекистон хақлари тарихи (рус тилида) “Фан”, Тошкент, 1993, 13-17 бетлар;
Шакар Ахадов “Аждодлар шажараси”, Самарқанд, 2006, 102-105 бетлар. 

---

295 
Бу даҳшатли уруш давлатлараро эмас, балки ислом таркибидаги 
масҳаблараро – шиа ва сунний масҳабидаги мамлакатлараро уруш эди,-десак 
хато бўлмайди. Бу салбий ҳолат Хожа Ҳофиз Меросий Ҳазратлари қалбига 
кучли таъсир этмай қолиши мумкин эмас эди. 
Шу 
билан 
бир 
қаторда 
сунний 
мазҳабига 
мансуб 
бўлган 
темурийзодларга қарши шу мазхабнинг вакили Шайбонийхоннинг олиб 
борган даҳшатли, қирғинбарот урушлари ислом ақидасига мутлақ зид 
бўлган.Ҳукумдорликни эгаллаш учун, агар бу мақсад амалга ошмаса, 
ҳукмдорларни ўзингга қарат, агар бу режа ҳам амалга ошмаса, оддий, авом 
халқни қўлга олиб, ишонтириб, мулк, бойликка эга бўл,-деган реакцион 
ғояга, шайбонийларнинг амал қилиши ачинарли вазиятга юзага келтирган 
эди.Ҳатто Шайбонийхоннинг Самарқанд ҳукмдорининг онасига бўлган 
муносабати, Ҳирот ҳукмдори Ҳусайн Бойқаронинг катта хотини Хадича 
Бегимга ва Музаффар Мирзонинг (Ҳусайн Бойқаронинг ўғли) хотини 
Қорасоч Бегимга бўлган шармандаларча муносабатлари, Бобур Мирзонинг 
туғишган опаси Хонзода Бегимга бўлган муносабатлари, ислом дини 
асосчиси Муҳаммад Пайғамбар (с.а.в)нинг – жаннат аёллар оёғи остидадур-
деган мазмунли диний ислом ғоясига зид бўлган реакцион ҳаракатлар эмас-
ми? 
Ислом динига нисбатан бўлган бу ҳаракатлар нафақат Хожа Ҳофиз 
Меросий Ҳазратларини, балки ўша даврда ҳаёт бўлган тасаввуф 
таълимотининг йирик намоёндаларини, ҳатто “Улуғ Авлиё” Хожа Ахрори 
Валийни (руҳан), Махдуми Аъзам Ҳазратларини ва Худойдоди Вали 
Ҳазратларини ва бошқа диний ислом олиму-уламолари, фозилу-фуололари, 
ҳатто дунёвий таълимот арбобларини ҳам ҳайратда қолдирган, ислом диний 
эътиқодига нисбатан қўпол хатолар эди, десак тарихий ҳақиқатни эслатган 
бўламиз. 
Шайбонийхон қисқа, тез вақт давомида сиёсий тарқоқликка, хўжалик 
парокандаликка, ижтимоий ва иқтисодий вайроначиликка муфтало бўлган 
Мовароуннаҳр ва Хуросонни, Фарғона ва Ҳисорни, 1507 йилда Ҳиротни 
босиб олиб ўлкани – бутун Марказий Осиёни ўз салтанатига – диний-сиёсий 
теократик давлат тизими ҳукмронлигига бўйсундиради
17
. 
Амир Темур томонидан қабул қилинган, темурийлар қатъий амал 
қилган, "куч адолатдадур” белигисини англатувчи уч халқа – “сиёсий куч 
қудрат, ижтимоий адолат, диний ҳақиқат”ни билдирувчи учта қудратли куч 
асосида жамиятни адолатли бошқариш символи бўлган-давлат рамзи бекор 
қилиниб, диний-сиёсий теократик давлат тизими ўрнатилиб, ижтимоий 
адолат тамоман унитилади. Диний исломнинг инсонпарварлик мақсади, 
ислом илмий-назарий таълимоти бўлган тасаввуфни эса –мулк, амал, мансаб, 
бойлик, зўравонлик воситасига, тасаввуфнинг шариат таркибини – ҳукмрон 
бўлиб, қонунни тан олмай бойлик орттириш воситасига;тариқатни илму-фан 
ривожи эмас, куч ишлатиш, зўрлик-зўравонлик воситасига; маърифатни-
зулмга, маданиятсизлик, ҳаёсизлик, бузғунчилик воситасига; ҳақиқатни ҳақ 
йўлига эмас –сохта башоратлик, васвасалик воситасига айлантиришга; 
17
Қаранг. “Ўзбекистон халқлари тарихи”(рус тилида), (История Узбекской ССР), Тошкент, “Фан”, 1974, 111-
112 бетлар. 

---

296 
қаландарликни –хўжалик шахсий ишига- гадолик, тиланчилик ва 
девоначиликка айлантиришга ҳаракат қилинади. 
Шайбонийхон томонидан амалиётда қўлламоқчи бўлган маънавий-
маърифий, диний ўзгаришлар ўша даврда ҳаёт бўлган кўплаб авлиё ва 
пирларни, таниқли олиму-уламоларни, шу жумладан Хожа Ҳофиз Меросий 
ҳазратларини ҳам оғир ва ташвишли ҳолатга тушиб қолишига сабаб бўлади. 
Исломга ривож берган халқни бўлиб юбориб парокандаликка 
айлантириш ҳаракатининг нақадар хафлилигини билган, бу фалокатнинг 
олдини олишга ҳаракат қилиб, халқ бирлиги, диний ислом бирлигини сақлаб 
қолишга ҳаракат қилган аллома эди. 
Хожа Ҳофиз Меросий Ҳазратлари юқорида таъкидланган сиёсий, 
тарихий маълумотлардан ташқари Мовароуннаҳр, Хуросонда яшаётган 
ўзбеклар билан Дашти Қипчоқ деб аталган-Дашт, саҳроларда, умуман, 
Шайбонийхон ҳукмронлиги остида яшаётган “кўчманчи” ўзбекларнинг 
ижтимоий-иқтисодий аҳволларини, турмуш тарзини жуда яхши билар, улар 
ўртасидаги катта фарқларни ҳам яхши тушунган йирик олим эди. 
Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратларининг ёшлик даврида олган илми ва 
билими қўлга киритган салоҳиятли обру эътибори, ислом дини бирлиги, 
миллий давлатчилигимизни мустаҳкамлашдаги хизматлари, ўзбек халқининг 
ҳам бирлигини, ўзаро ҳомийлиги ва дўстона ҳамкорлигини мустаҳкамлашда 
баҳоли-қудрат имконият яратишда, куч-қувват бағишлаган. 
Юқорида таъкидлаганимиздек Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратлари ўзбек 
халқининг бирлигини нафақат сақлаб қолиш, балки, Ислом динига бўлган 
ўзбек халқининг диний эътиқодини янада мустаҳкамлашда катта хизматлар 
кўрсатиб самарали илмий ва амалий фаолият олиб боради. 
Бу даврда вояга етиб, таълим-тарбия олиб, диний ва дунёвий 
фанлардан юксак билимларга эга бўлган Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратлари 
даражасига кўтарила олган турли соҳа кадрлари кўп бўлган. Машҳур ўзбек 
олими, академик М.М.Хайруллаев бу ҳақда шундай деб ёзади: “Бу давр жуда 
кўп машҳур давлат арбоблари, олимлар, қурувчилар, санъаткорлар, шоирлар 
кабиларни ярата олдики, уларнинг ҳар бирининг мероси, ижоди, исеъдодини 
махсус ва чуқур тадқиқ этиш мумкин”.
18
Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратлари диний ва дунёвий фанларнинг етук 
билимдони бўлган. Тасаввуф таълимотини мукаммал эгаллаб, ўша давр улуғ 
авлиёлари Хўжа Ахрорий Валий руҳий таъсирида, Махдуми Аъзам 
ҳазратлари етакчилик-устозлик тарбиясда ўзининг дастлабки амалий иш 
фаолиятини дастлаб Самарқанд шаҳрида бошлаган, кейинроқ эса Булунғур 
тумани ҳудудига қарашли ўша даврда машҳур бўлган Шероз қалъаси хонақо 
масжидида имомлик вазифасидан бошлаган эканлар.
Ислом дини бирлиги, яхлитлиги учун, ислом тасаввуфчилик 
таълимотининг илмий-назарий ва амалий моҳиятини халқимиз тафаккурига
сингдириб, миллий давлатчилигимизни мустаҳкамлаш, аҳли жамоани 
нафақат 
ислом 
дини, 
балки, 
миллий 
давлатчилигимиз 
атрофида 
бирлаштириш учун бутун ҳаётий фаолиятини бахшида қилган, ўзининг 
18
М.М.Хайруллаев. «Ўрта Осиёда илк ўйғониш даври маданияти”, Тошкент, “Фан”, 1994, 76-бет. 

---

297 
маънавий-маърифий ва маданий хислатларини ана шундай мураккаб 
шароитда тобора такомиллаштирган, тасаввуф таълимотининг маърифатли 
вакиларидан бири бўлган Хожа Ҳофиз Меросий ҳазратларининг ҳаётий 
фаолиятлари ўзбек халқи учун ибрат намунасидир. 
Ҳожа Ҳофиз Меросий ҳазратларининг ҳаёт йўллари, маънавий-
маърифий фазилатларидан тўлиқ баҳраманд бўлишни истаган азиз ўқувчига 
марҳум тарихчи олим Ш.Ахадов ва катта ўқитувчи А.Зиётова томонидан 
ёзилиб, 2018 йил апрел ойида нашр этилган “Ҳожа Ҳофиз Меросий 
ҳазратларининг ҳаёти ва фаолияти”
19
номли илмий оммабоп китобни 
ўқишларини тавсия қиламиз.