Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

баги ш лан ган .
Ш ун дай б о б л ар д ан б и р и «Тил 
ардам и» («Тил одоби») д е б а т ал ган 7-б об булиб, у н д а ш о и р
ў қ и ш в а б и л и м о л и ш д а т и л н и н г аҳам и яти , қ и с қ а в а м азм у н л и
сузлаш , т и л га о р т и қ ч а э р к б е р м а с л и к ва б о ш қ а л а р ҳ а қ и д а
и б р атл и у ги т л а р б ер ад и :
У қ у ш қ а б и л и г к а б у ти л м ач и ти^\,
Я ру ттач и а р н и й ў р и қ т и л н и бил.
К и ш и г т и л о ги р л а р б улур қ у т ки ш и ,
К и ш и т т и л у ж у з л а р я р и р ар бапга.
Т и л ас р л а н т у р у р , к у р эш и к д а ятур,
Ая авлуг о р с и қ б о ш и н гн и я тур.
Т и л и н эм гам и ш эр н а к у т е р эш ит,
1 Н М аллаев, Ўша асар, L 1-бет.
2
Н.Маллаев. Ўша асар, 116 - бет.

---

Б у с ў з и ш к а т у тги л у з у н г а и ш эт.
М ан и эм гату р ти л э з и ўг тали м ,
Б о ш и м к а с м а с у н и к а с а й и н ти л и м .
С ў зу н г н и к ў д а зги л б о ш и н г б о р м а с у н ,
Т и л и н гн и к у д азги л т и п ш н г си н м а с у н ...
Э с а н л и к т и л а с а с а н и н г б у у зу н г,
Т и л и н гд а ч и қ а р м а я р о ғ с и з с у зу н г.
Б и л и б с у зл а с а суз б и л и гк а со н у р ,
Б и л и г с и з с у зи у з б о ш и н и ею р .
У гуш с у зд а о р т у ҳ о с и г к ў р м ад и м ,
Я н а с у зл а м и ш и д а о с и ғ булм адим .
У гуш с у зл а м а су з б и р а р с у зл а о з,
Т у м ан су з т у гу н и н б у б и р с у зд а ёз.
С ан т а с у зл ад и м м а н сузум , э й угул,
С а н га б а р д и б у п а н д у з у м г э й у гу л ...1 
У қувга, б и л и м га ти л м оч - б у тил,
К и ш и н и р у ш н о л и к к а ч и қ а р га н р а в о н т и л д еб билгин. 
К и ш и н и т и л эъ зо зл ай д и , к и ш и у т у ф а й л и б ах тга 
эр и ш ад и ,
К и ш и н и т и л қ а д р с и з қи лади, эр б о ш и н и ё р а д и .
Т и л ҳ о в л и д а (яъ н и қ а ф асд а) ё т га н ар с л о н к а б и д и р , 
Э й, қ а ф а с д а г и (м аккор) в а ҳ ш и й б о ш и н гн и ейд и.
Т и ли т у ф а й л и о зо р то п тан к и ш и н и м а д ей ди , эш ит, 
Б у с у зга а м а л қи лги н, у з ф о й д а н г га иш лат:
Т и л м е н и ж у д а к у п к у л ф а т л а р га сол ади ,
(У) б о ш и м н и к е с м а с и н , (мен) т и л и м н и к е с а й и н . 
С у зи н гга э ҳ т и ё т б у л ( б о ш и н г к е т м а с и н ,
Т и л и н гга э ҳ т и ё т бул, т и ш и н г си н м а си н ...
С е н и н г у зи н г эс о н л и к тиласгш г,
Т и л и н гд ан я р о г с и з с у зи н гн и ч и қ а р м а .
Б и л и б с у зл а с а, суз д о н о л и к сан ал ад и ,
Н о д о н н и н г с у зи у з б о ш и н и ей д и .
К у п с у зд а о р т и қ ф о й д а к урм ад и м ,
Я н а (кўп) с у зл а ш д а н н а ф то п м ад и м .
С у зн и к у п су зл ам а, б и р о з о з р о қ сузла.
Т ум ан м и н г с у з т у гу н и (ж у м б о ги )н и ш у б и р с ў зд а еч. 
М ен с у зи м н и с е н г а сузладим , эй угил,
Б у п ан д н и у з и м с е н га б ердим , эй угил.
Ю с у ф Х о с Ҳ о ж и б ш о и р с и ф а т и д а б ад и и й с у зн и н г
қ и м м ат и в а т а ъ с и р к у ч и н и ал о ҳ и д а т аъ к и д л ай д и , у з с у з и н и к у п

---

ў р и н д а « ш о и р тилидан» (д он и ш м ан дл ар тилидан) сў зл ай д и в а 
яхдти с ў з н и ҳ а р қ а н д ай о л ти н -к у м у ш д ан ҳам о р т и қ р о қ билади:
К у м у ш қ о л са олтун м а н и н г санга,
О н и тутм ағи л сан бу, с ў зг а тенг-а:
К у м у ш и ш к а т у тса ту гар олқи н ур,
С ў зи м и ш га ту тса к у м у ш қ и зго н у р .
М е н д а н с е н га кум уш , о л ти н қолса,
У (лар )н и сен б у с ў зга т е н г тутм аги н .
К у м у ш н и и ш га со л сан г тугай ди , олқи нади ,
С ў зи м н и и ш га тутсан г, (сен учун) кум уш қ о з о н а д и .1
А қ м а д Ю гн а к и й . А ҳм ад Ю гн а к и й и стеъ д од ли ш о и р ва 
д он и п гм ан д м у р а б б и й д и р . У н дан с а қ л а н и б қол ган я го н а ад аб и й
м ер о с « Ҳ и б ату л - ҳ ақ о й и қ » (« Ҳ ақи қатл ар арм угон и »). б ад и и й
с ў з с а н ъ а т и в а ад аб и й т и л н и н г ж у д а қ и м м атл и ҳ ам д а н од и р 
ё д го р л и ги д и р .2
А диб А ҳм ад Ю гн а к и й н и н г ш ах с и й ҳ а ё т и в а туги ли б ўсган
ер и ҳ а қ и д а м аъ л у м о тл ар к ам . А й р и м м ан б ал ар д а ад и б н и н г 
ҳ аёти ҳ а қ и д а б ер и л га н м аъ л у м о тл ар т ў л и қ эм ас.
« Ҳ и б ату л
-
ҳ а қ о й и қ » н и н г 
к и м
т о м о н и д ан
ёзи л ган и , 
м у а л л и ф н и н г и см и , о т аси н и н г исм и , у н и н г қ а е р д а я ш аган и , 
б о ш қ а а д и б л а р га н и с б а та н т у тган м ав қ еи , ж и с м о н и й заи ф л и ги
ҳ а қ и д а а с а р д а қ и с қ а ч а м аъ л у м о тл ар м авж уд :
А д и б А ҳм ад отим, адаб, п ан д сўзим ,
С ў зу м м у н д а қолур, б о р у р б у ўзум .
О т и м - ади б А ҳмад, с ў з и м -п ан д -н ас и ҳ а т r адаб б ер и ш д ан
и б о р ат, с ў з и м э с а б у д у н ёд а қоли б, ў зи м у д у н ё га кетам ан .
Ш о и р н и н г о таси М аҳм уд Ю гн а к и й э к а н л и п ш и ш а х с а н ў зи
ай ти б ў т и ш и А ҳм ад Ю гн а к и й ч и н д а н ҳам Ю гн ак д еган
ш аҳ ар д а ту ги л и б ў сган л и ги в а у ердд и ж о д этга н л и ги га ҳеч 
қ а н д а й ш у б ҳ а қолд и рм ай д и . Б у н д ан т а ш қ а р и А лиш ер Н а в о и й
« Н а с о й и м у л - м уҳаббат» д е га н а с а р и д а ад и б А ҳм ад Ю гн ак и й
ҳ а қ и д а м а ъ л у м о т берад и .
1 Н.Маллдев. Ўша асар. 128-129 - бетлар 
z H.MaAAaeB. Ўша асар, 138-бет.
J H.MaAAaeB. Ўша асар, 139-бет.

---

« Ҳ и б ату л -ҳ ақ о й и қ » н и н г 1480 й и лд а к ў ч и р и л га н н у сх аси
235 бай т, 11 бобд ан т аш к и л т о п т а н .1 (Асар н у с х а л а р и ҳ ақ и д а 
т у р л и ч а м аъ л у м о тл ар б о р ).2
А с а р н и н г б еш и н ч и б о б и (40-62 - б ай тл ар) б и л и м м ақ то в и
в а ж о ҳ и л л и к н и н г зар а р и га, о л ти н ч и б о б и (63-86-байтлар) ти л
од о б и га баги ш ланган.
«Ҳибатул - ҳақойиқ» дидактик достон бўлиб, ахлоқ- одоб 
масалалари ундаги кўтгчилик бобларнинг тематик асосини таш кил 
этади. Ш оир тил одоби, сахийлик, бахиллик, камтарлик, эзгулик ва 
бош қалар ҳақида х у м и Ю суф Х ос Ҳ ож иб каби замонасининг 
пеш қадам мураббийси сиф атида ф и к р юритиб, киш иларга ўгит 
беради.
Рост, соғлом ва м азм у н л и сузлаш н и , к е р а к булганда, си р
с а қ л а й о л и ш н и м ақтаб, лақм ал и к , ёл го н с у зл аш ва с е р га п л и к н и
к*оралаган ш о и р ти л н и т и й и ш о д о б н и н г б о ш и д ей ди :
Э ш итгил, б и л и к л и к н а к у т е б аю р:
А д аблар б аш и т и л к у т а з м а к ту р у р .
Т и л и н г б ак т а тутғил, т и ш и н г си н м асу н ,
Қ оли ч и қ с а б ак т а т и ш и н гн и си ю р.
С о н и п су зл аган э р су зи с ў з соғи;
Ў куш ян гш аган т и л э й ол м ас ёги.
С у зу н г буш луг э с м а й и га т у т тилинг,
Е тар б о ш қ а б и р к у н б у т и л буш лути.
Х ирад лиқм у, б у л у р ти л и б у ш к и ш и ?
Т и л и м б о щ н и еди б у тил, с у з бўш и...
И к и н ен г б и р и к с а б и р е р д а қоли ,
Б у к ан д и ул эр га м у р у в в а т йўли:
Б и р ул я н гш и р э р с а к е р а к с и з су зи н ,
И к и н ч ялгон э р с а у л э р н и н г тили...
(Э ш и тги л, о ли м л ар н и м а д е б ай ту р л ар : а д а б л а р н и н г бош и 
т и л с а қ л аш д и р . Т и л и н гн и т и й , т о к и т и ш и н гн и си н д и р м аси н , 
а г а р ти л и н гн и ти й м асан г, т и ш и н г с и н ад и . Э р к и ш и эҳ т и ёт
б и л ан согл ом сузлайд и, к у п г а п и р га н л а қ м а т и л а ё в с и з 
д у ш м ан д и р . Б е к о р су з су зл аш д ан сақ л ан , т и л н и н г б уш лиги б и р 
к у н и б о ш га етад и . Т или б у ш од ам ақлли б уларм и д и ? Б у 
т и л н и н г б уш л и ги к и ш и б о ш и н и ейди... А гар к и ш и д а и к к и
н а р с а б и р и к с а : у у р и н с и з су зл а р б и л ан л а қ м а л и к қилса,
1 .Қаранг: Н.Маллаев. Уша асар, 140-бет.
2 Қаранг: Аҳмад Ю гнакий Ҳ иб отул- ҳақойкҳ. T. 1971. 10-11 бетлар.

---

и к ки н чи дан , у н и н г с у зл а р и ёл гон булса, у к и ш и уч ун м у р у в в ат
йўллари б ек и л ад и ...)1
Ш оир к и ш и л а р н и б и р о в н и а ч ч и қ в а ём он с у зл ар билан 
р а н ж и т м а с л и к к а ч ақ и р и б , т и л н и н г я р а с и б и тм ас я р а д и р дейди:
Ў ч уктурм а э р н и тилин, бил, б у ти л
Б а ш а қ т у р с а , бутм ас, б утар у қ бош и.
(Т илинг б и л ан у ч ҳ и с с и н и қ ў зғам а, бил, у қ я р а с и б и ти б
к етади -ю , л е к и н т и л я р а с и битм ай ди ).
Ш оир д о с т о н н и н г т у р ти н ч и б о б и д а с а х и й л и к в а б ах и л л и к
ҳ ақи д а сузл аб, ҳ и м м а т в а с а х и й л и к н и б ах и л л и к ва з и қ н а л и к к а
қ а р а м а -
қ а р ш и
қўяди, 
б у м аса л ал а р га д о й р
п ан д о м и з 
м у л О ҳ а за л а р и н и қ и с м а н б улса - да, б о ш қ а б о б л ар га ҳам
снн гд и рад и , 
б ад и и й
т и л
во си тал ар и д ан , 
хусусан , 
у х ш ат и ш л ар д ан
в а х а л қ м ақ о л л ар и ҳ ам д а т а ъ б и р л а р и д а н
ф о й д ал ан ад и .
А хи а р н и ў гги л у га р э р с а сан,
Б а х и л га қ а т и г ё ў қ у н ки зл аги л.
(М ақ там о қ ч и б улсан г, с а х и й л а р н и м ақта, б ах и л л ар га у қ - 
ё й н и тўгри ла)