Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

f
Г р ам м ати кан и н г м о р ф о л о ги я ва си н так си с н о м л ар и о сти да 
и к к и қ и см га а ж р а т и л и ш ҳ о л ати гр ам м ати к ст и л и с т и к а д а ҳам
с а қ л а н а д и ва у м о р ф о л о ги к сти л и сти к а ҳам да с и н т а к т и к
с т и л и с т и к а к аб и и к к и к ў р и н и ш д а бўлади.
Г р ам м ати ка с у зн и н г ш а к л ёк и с и н та к ти к қ у р и л м ан и н г 
л у тави й
в а гр ам м ати к
м а ъ н о л а р и н и
ўрган са, 
грам м ати к , 
ст и л и с т и к а у л а р н и н г қ ў ш и м ч а - э к с п р е с с и в м аъ н о л ар и н и , 
в а з и ф а в и й х у с у с и я т л а р и н и урган ад и .
Г р ам м а ти к а б илан с т и л и с т и к а б и р гали кд а ф а қ а т гр а м м ат и к
ш ак л л ар н и н г н и м ан и и ф о д ал а н и ш и н и эм ас, б ал к и қ ан д ай
и ф о д ал ан и ш и н и ҳам ў р ган а д и .
Г р ам м ати к с т и л и с т и к а н и н г б и р қ и см и б улган м о р ф о л о г и к
с т и л и с т и к а ҳар б и р гр а м м ат и к ш аклн и н г, с у з я с о в ч и в о си т ал ар
в а ҳ а р х и л б о ш қ а ш ак л л ар н и н г 
сти л и сти к х у с у с и я т л ар и н и
ўр ган ад и .
У зб е к
ти л и д а 
а ф ф и к с л а р
д о и р аси д аги
м аъ н о д о ш л и к
(си н он и м и я) ҳ о д и саси ҳ а м к е н г тарқал ган : ш у с а б а б л и / / ш у
саб аб д ан ; тал аб ал ар д ан б и р и / / т ал аб ал ар н и н г б и р и ; отга 
м и н д и / / о тн и м инди; с ав л ат л и / / савл атд о р / / б асавл ат... 
каб и.
У з б е к ти л и д а суз я с о в ч и в а гр ам м ат и к м аъ н о и ф о д ал о в ч и
ж у д а к у п а ф ф и к с л а р ў з в а р и а н т л а р и г а эга ё к и б и р -б и р и б и л ан
ў за р о си н о н и м и к м у н о саб ат д а булади. М асалан , ж у н а л и ш
кел и ш и ги
к у р с а т к и ч и
—г а
ҳ о зи р ги
ти л и м и зд а
—ка, 
-қ а
в а р и а н т л а р и д а у ч раса, э с к и у з б е к ти л и д а -га (б о р ар га -
қ и л у р га, сў рарга) к ў р и н и ш д а уч рай ди . Ф еъ л л ар д аги - г и з
к ў р с а т к и ч и - к и з , -ги з, -қ и з ; -к а з; -га з ва ҳатто, б а ъ з а н - к а р
(уткар, ет к а р ) в а р и а н т л а р и д а у ч р а й д и .1
Б у н д ан таш қ ар и , б и р к е л и ш и к қ ў ш и м ч аси ў р н и д а и к к и н ч и
к е л и ш и к қу ш и м ч аси
қ у л л ан ад и
ва 
и к к и
х и л с и н т а к т и к
қу р и л м а ҳ о с и л
қилади. 
Б у ҳ о д и са ҳ о зи р д а
м о р ф о л о г и к
с т и л и ст и к ан и н г т е к ш и р и ш о б ъ е к т а с и ф а ти д а қ а р ал м о қ д а. Ҳ ар
ҳол да у з б е к тилид а ш у саб аб л и / / ш у сабаб дан ; та л а б а л ар д а н
б и р и / / т ал аб ал ар н и н г б и р и ти п и д аги қўл л ан и ш л ар д а гуё -л и
а ф ф и к с и би лан - д а н а ф ф и к с и ё к и - д а н а ф ф и к с и б и л ан - н и н г
а ф ф и к с и с и н о н и м с и ф а т и д а қ у л л ан аётган б улса ҳам , б о ш қ а ч а
айтган д а, 
ra n гуё -л и —д ан , 
ва - н и н г а ф ф и к с л а р и н и н г
ст и л и с т и к х у су с и ятлар и ҳ а қ и д а б о р аётган б ўлса ҳам асл и д а 
б ун дай ҳ олатл ар с и н т а к т и к с ти л и ст и к ан и н г т е к ш и р и ш о б ъ е к т и

---

бўли ш и
к е р а к . 
Ч у н к и
у л ар
ф а қ а т
ш ун д ай
с и н т а к т и к
қ у р и л м ал ар , ш у н д ай қ у р ш о в л а р д а ги н а ш у ҳо л атд а иш л ати лад и : 
бу ў р и н д а л и с о н и й б и р л и к л а р ях л и т ҳ о л и д а у з ар о м у н о саб ат д а 
бўлади. Қ уй и д аги ҳолатд а ҳ а м ш у ҳ о д и с а н и к у з а т ш й м ум ки н : 
П ул б е р и б д аф т а р , қ ал а м о л и б к е л и ш га б у ю р д и (к ел и ш н и
бую рди); Б ар ч а к е р а к л и а д а б и ё т л а р н и к ў р и б ч и қ и ш г а / /
ч и қ и ш н и
т а в с и я
қи л ам ан ; 
Б а ъ з а н
б у н д ай
қ у р и л м ал ар д а 
с и н т а к т и к ш ак л ў р н и д а а н а л и т и к ш ак л н и и ш л ати ш ҳ о л л ар и
ҳам у ч рай ди : Ў з қ а р а ш л а р и н и г а п и р д и / / ў з қ а р а ш л а р и ҳ а қ и д а
гапирди; Ҳ ар к и м ў з д а р д и н и г а и и р д и / / ҳ а р к и м ў з д ар д и
т ў ғр и с и д а гап и р д и к а б и .1
М аъ л у м ки , б ун д ай қ у р и л м ал а р н и н г ҳ а р б и р и с т и л и ст и к
ж и ҳ а т д а н б и р -б и р и д а н ф а р қ қи л ад и в а с и н т а к т и к с т и л и ст и к а 
б у л а р н и н г ў зи га хос х у с у с и я т л а р и ҳ а м д а и м к о н и я т л а р и н и
т ал қ и н қ и л и б б ер и ш и , ҳ ар б и р и н и н г қ а й с и н у т қ у сл у б и га 
хо сл ан ган л и ги н и
а ж р а т и б
б е р и ш и
л о зи м . 
Ж у м л ад ан , 
с и н т а к т и к ш ак л и ш т и р о к эт ган ҳ о л атл ар ж о н л и сў зл аш у в 
н утқи у ч у н х о сл а н ган бўлиб, а н а л и т и к ш ак л и ш т и р о к этган
ҳол атл ар п у б л и ц и сти к, р а с м и й н у т қ у с л у б л а р и га х о сл ан ган д и р.
Т и л и м и зд а б а ъ з а н а й р и м г р а м м а т и к ш ак л п л ео н а ст и к
(қўш) қўллан ад и . Б у н д ай қўл л аш н у т қ д а о р т и қ ч а л и к н и в у ж у д га 
кел т и р и ш и , 
н у т қ р а в ш а н л и ги га п у т у р е т к а зи ш и , 
ф и к р н и
х и ралан гги ри ш и , б ач к а н а л а ш т и р и ш и м ум ки н: то й ч о қ ч аги н ам , 
к и ч к и н а ги н а , и ч и л и б қ ўй и л д и , то м ак таб гач а, Я н ги қ и ш л о қ
қи ш л о ги , б и р к а л и м а сўз, ў н й и л л а р ўтди . 6 т а ў ги л - қ и зл а р и м
бор, ҳ а р б и р д ал и л л а р н и к а б и қў л л ан и ш л ар д а гр а м м ат и к
ш ак л л ар
ё к и
с ў зл а р н и н г ў р и н с и з , 
м а қ с а д с и з 
қўл л ан и ш и
н а т и ж а с и д а
а н а
ш у н д ай
ҳ о л
ю з
б е р г а н и н и
к у зат ам и з: 
к и ч к и н а г и н а т и п и д аги қ ў л л аш л ар и д а —гина, со л и н и б бўли н д и
қў л л ан и ш и д аги ~ и н , и ч и л и б қў й и л д и т и п и д аги қ ў л л ан и ш л ар д а 
олди н ги сўзд аги - и л , т о м а к т а б га ч а қ ў л л ан и ш и д а т о э л е м е н т а
(бунда б а ъ з а н к у ч а й т и р и ш и ф о д ал а н и ш и м ум ки н , а н а ш ун д ай
в а^ т д а т о эл е м е н т и н и н г и ш л ати л и ш и ў зи н и оқлайди), к е й и н г и
б и р и к м ал а р д а қ и ш л о ғи , к а л и м а с ў зл а р и , ў н й и л л ар ўтди, 
ол ти та 
ў ги л
-
қ и зл а р и м
б о р , 
ҳ а р
б и р
д ал и л л ар н и
б и р и к м а л а р и д а - л а р а ф ф и к с и о р т и қ ч а и ш л ати лган в а н утқд а 
г а л и зл и к тутд и рган .
Ҳ а р б и р д ал и л л а р н и б и р и к м а с и д а ҳ а р б и р белги лаш
о л м о ш и н и н г и ш л ати л и ш и - л а р қў ш и м Ч аси н и н г қ ў л л ан и ш и га 
йўл қ ў й м ай д и в а а к с и н ч а . Ч у н к и ҳ а р б и р олм ош и м и қ д о р н и
1 Қаранг: Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 97-бет.

---

ч егар ал аб , у м у м д ан а ж р ат и ш н и , я к к а л и к н и билдиради, я ъ н и
кўп дан б и р н и а ж р а т а д и , -л ар а ф ф и к с и эса, кўп ли к кўр сатки ч и . 
Ш ун и н г учун ҳ а р б и р олм ош и иш лати лган ў р и н д а - л а р
а ф ф и к с и в а - л а р и ш лати лган ў р и н д а ҳ а р б и р олм ош и н и
и ш л ати ш ў зи н и о қ л а м а и д и .1
Бирок;, ш у н и ҳ а м ай ти ш к е р а к к и , гр ам м ати к ш ак л ё к и
б о ш қ а в о с и т а л а р н и п л е о н а с т и к қўллаш ҳ ам м а в ақ т ҳам нутқд а 
о р т и қ ч а л и к ту тд и р авер м ай д и . Б а ъ за н ж у д а ўри н ли , туш ун ган 
ҳолда, м аълум б и р м ақ сад н и кў зд а тути б, ш унд ай қи ли н са, 
н у тқ н и р а в о н қилади, ф и к р н и ан и қ, лўнда, б о р н о зи к л и к л ар и
би л ан
и ф о д ал а ш г а
ё р д ам
б ерад и , 
н у г қ таъ си р ч ан л и ги н и
ош иради , 
м а ъ н о н и
к у ч ай ти р ад и , 
бўртти рад и : 
Улуғ 
ай ём
кун лари ; ш у н ч а й и л т у з - н а м а к бўлдик; б е ш п а н ж а с и н и о гзи га 
тиқади; а й т га н и н и қ и л м ай қўй м айди ; б и з ў зи м и з ай ти б қ ў я м и з 
типи даги қ ў л л ан и ш л а р д а а н а ш у ҳ о л н и к у зат ам и з. Тўгри, 
нам ак, кал и м а, а й ё м г п а н ж сў зл ар и ф о р с -т о ж и к ти лл ари да туз, 
сўз, кун, б еш с ў з л а р и г а т ў ғр и келади. Б и р о қ, ў з б е к ти л и д а 
улар, б и р и н ч и д а н , б о ш қ а м аъ н о д а қ ў л л ан и л и ш и м ум ки н бўлса, 
и кки н чи д ан , 
к у ч а й т и р у в ч и в о с и т а в а з и ф а с и н и б аж ар у в ч и
си ф ати д а и ш л ати л и ш и м ум ки н . Ж у м л ад ан , ул уг а й ё м к у н л ар и
б и р и к м аси д а а й ё м с ў зи к у н м а ъ н о с и д а қўл лан ган эм ас, у
м аълум б и р с а н а н и и ф о д ал аган , б еш п а н ж а с и н и б и р и к м аси д а 
п а н ж а с ў зи б а р м о қ м аъ н оси д а, б и р к а л и м а с ў з б и р и к м аси д а 
к али м а с ў зи с ў з л е к с е м а с и н и н г а н и қ л о в ч и си бўлиб к ел ган ва 
ақлли, ф и к р л и , л ў н д а с ў зл а р и м аъ н о си д а қўлланган; т у з-н а м а к
қў л л ан и ш и д а э с а ў з б е к тилида, о гза к и н у тқ д а кўп у ч р ай д и ган
н о н - пон, ч о й - п о й ти п и д аги ҳ о л атн и к у зат а м и з.
Б ун д ан т а ш қ а р и , б у қўл лан и ш д а т у з - н а м а к н и н г и б о р а
ҳол и га к е л и б қ о л га н и к ў зга таш л ан ад и в а у б и рга турди к, 
б и р га б ўлд и к б и р и к м а л а р и и ф о д ал аган м а ъ н о н и англатади. 
Худди ш у б и р и к м а д а у л а р д а н б и т таси н и қ ўлл аш ҳ еч м у м к и н
эм ас.
К ей и н ги м и с о л д а и н к о р ф о р м ас и н и н г (-ма) и к к а л а с ў зд а 
ҳ ам и ш т и р о к эт и ш и т а с д и қ м а ъ н о с и н и а н ч а куч ай ти ри б , 
б ў р тги р и б б а ё н қ и л и ш н и т аъ м и н л аган .2
Қ у й и даги
м и с о л га
эъ ти б о р
қ и л ай л и к: 
Б и р л ар и
м ў л то н и н ам о х и й л а гар , 
б и р л ар и д и р
г о в с и ф а т у гавда ҳ ар
(М уқим ий). Б у м и со л д аги б и р л а р и с ў зи т ар к и б и д аги - л а р
а ф ф и к с и гў ё о р т и қ ч ад ек . Ч у н к и б и р со н и д а н к е й и н к ў п л и к н и
б и лди рувчи - л а р кў р сат к и ч и , одатда, иш л ати лм ай ди . Б и р о қ
1 Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 93 - бет.
2
С.Тожиев ва б. Ўша асар, 94-бет.

---

ш о и р б у ў р и н д а с т и л и с т и к м ақ сад д а ж у д а ў р и н л и ф о й д ал а н га н
(-лар а ф ф и к с и н и к и н о я н и иф ю далаш уч ун у н г а я н ги в а з и ф а
ю к л аб и ш латган). Ш ун и н гд ек, н у т қ и м и зд а (асосан, о гзак и
нуткда) к е л и н г л а р ў р н и д а к е л и н ги зл а р , ҳ о р м а н гл а р ў р н и д а
ҳ о р м а н г и зл а р ти п и д а қўлл аш лар у ч р ай д и . Б у н д ай ў р и н д а ҳам
- л а р в а - и з к ў р с а т к и ч л а р и н и п л е о н а с т и к т а р з д а қўллаш ў з и н и
о қл ай д и . 
Ч у н к и б у н д а ҳур м ат м а ъ н о с и б и р о з б ў р т ги р и б
б ер и л ган , с ў зл о в ч и н и н г с у б ъ ек т и в м у н о с а б ат и , ҳолати , ҳатто
х у р сан д л и ги , сам и м и й ли ги , ҳ еч б ў л м а ган д а ў з и н и ш ун д ай
қи л и б
к ў р с а т м о қ ч и
б ўлган ли ги
ё к и г 
қ о л а в е р с а , 
ў зи н и
ш и р и н с у х а н қи л и б
к ў р с ат м о қ ч и л и ги и ф о д а л а н г а н
бўлади. 
М и сол лар: 
- К ел и ш ди лар, т а қ с и р , к и р с и н л а р м и ? Ўгил
ў с т и р и ш бу т у р д а бўлм ас: у т и л а с и н - т и л а м а си н ш ар тта -
ш ар тт а т и л а ган и н ги зч а қ и ли н ги зд а, қ а р а б т у р а б ер и н г и з, 
О т а б е к
у н и
о р т и қ ч а
б и р
э ъ т и б о р
б и л а н
эп ш т а р
эди, 
сар х у ш ч аси га:
- С ў зл ай б ер и н ги з! - деди... (А Қ о д и р и й ).1
К ел ти р и л ган м и со л л ар д аги қ и л и н ги з - да, с ў з л а й б е р и н г и з
сў зл ар и д аги - и з к ў р с а т к и ч и га а с л и д а эзотиёж й ў қ д ек . Ч у н к и
ҳ у р м а т м а ъ н о с и к е ч и р и н г, с ў зл а н г с ў зл а р и д а ги - и н г а ф ф и к с и
в о с и т а с и д а и ф о д ал ан ган . Ё зу вч и э с а ў ш а ҳ у р м а т н и я н ад а 
б ў р т т и р и ш уч ун б у ш ак л к е т и д а н я н а - и з к ў р с а т к и ч и н и
қ ў ллаган в а ў з ф и к р и н и , ў з м у н о с а б ат и н и я н а д а а н и қ р о қ
и ф о д ал аган .
Ў з б е к тилида, у м у м ан олганда, -л а р а ф ф и к с и ту р л и - т у м ан
м а ъ н о л а р н и
и ф о д ал а б
келади. 
Б о ш л а р и м
огри д и . 
С а м а р қ а н д л а р га
о л и б
бордим , 
Ш у н ч а л а р
к у т т и р а с и зм и ?
т а р зи д а г и қў л л ан и ш л ар д а ҳ ам б ун и к у з а т и ш м у м ки н .
Г р ам м ати к с т и л и ст и к а д а а й р и м г р а м м а т и к ш ак л л ар н и н г 
ў р н и н и ал м а ш т и р и б қ ў л л аш н и н г ў з и г а х о с т о м о н л а р и б орли ги
к е н г 
ў р г а н и л и ш и
к е р а к . 
А д аб и й
м е ъ ё р д а
ҳ а р
б и р
к ў р с а т к и ч н и н г ў з а к -н е ги з л а р га қў ш и л и ш д аги ў р н и қ а т ъ и й
б ел ги л ан ган . А м м о м аълум б и р ст и л и с т и к м а қ с а д н и к ў зд а 
гутган ҳ о л д а у л а р н и н г ў р н и н и а л м а ш т и р и ш м ум ки н : Қ ал б и м н и
сен к ў з и м д а н м и ан гл ад и н г (О йбек); О см о н д аги б у л у тл ар н и н г 
х ў м р а й и ш и д а н м и қ ў р қ д и н ги з (О йбек); б о р и н гл а р — б ор лар и н г, 
к е т и н гл а р -к ет л а р и н г; б о р ган м и эди - б о р га н эд им и, ай ти б
эд и м м и — а й т и б м и эдим ; д ад ан г у й д ал ар м и -д ад ан г уй д ам и л ар; 
ай т м аб м и д и м - а й т м а б эд и м м и (о гзак и н утқд а).
К е л ти р и л ган м и со л л ар га д и қ қ а т қ и л са к , б и р и н ч и и к к и
гапд а - м и ю к л а м ас и аслид а, а д аб и й м е ъ ё р г а кў р а, ан гл ад и н г ва

---

қ ў р в д и н г и з 
с ў зл а р и га
қ ў ш и л и б
к ел и ш и
к е р а к
эди: 
англадингм и, қ ў р қ д и н ги зм и ти п и д а. А м м о ёзу в ч и бу ш ак л н и
олди нги с ў зг а қ ў ш ад и в а б у б и л ан ў зи га хос э к с п р е с с и в л и к
ҳ о си л қилади, т а ъ с и р ч а н л и к н и ош и рад и , н у тққ а п о э ти к л и к ато 
этади. К ей и н ги м и со л л ар д а ~ и н г ва - л а р а ф ф и к с л а р и н и н г
ў р н и н и ал м а ш т и р и ш ҳ у р м а т ё к и ҳ у р м а тс и зл и к м а ъ н о л а р и н и
иф о д ал аш га х и зм а т қ и л га н бўлса, б орган м и эди - б о р ган
эдим и ти п и д аги қ ў л л а н и ш л а р д а м а ъ н о н и к уч ай ти ри ш , н у т қ қ а
э к с п р е с с и в л и к ат о
эти ш , 
таъ к и д л аш , 
ж он ли ли к, 
ж ў н л и к , 
т а с в и р и й л и к ў з и ф о д а с и н и т о п г а н .1
К ў р и н и б
т у р и б д и к и , 
ҳ о зи р г и
ў з б е к
т и л ш у н о сл и ги д а 
гр ам м ати к
ш ак л л ар
с т и л и с т и к а с и н и
ў р ган и ш
ал о ҳ и д а 
аҳ ам и ятга эгад ир. Г р ам м ати к ш ак л л ар н и ў з ў р н и д а т ў гр и ва 
м ақсад га 
м у в о ф и қ қўллаш , 
у л ар д ан ў р и н л и
ф о й д ал а н и ш
н у т қ и м и зн и н г 
т а ъ с и р
к у ч и н и
ош иради , 
ун и
ҳ а р
х и л
гал и зл и к лар д ан х ал о с этади .
Н у тқд а б и р х и л л и к д а н қоч и ш , т а ъ с и р ч а н л и к н и т аъ м и н л аш , 
н у т қ қ а э к с п р е с с и в -с т и л и с т и к б ў ё қ б ер и ш , ҳ ар б и р у сл у б н и н г 
ў зи га х о сл и ги га э ъ т и б о р б е р и ш в а у н и таъм инлаш , гр а м м а т и к
с и н о н и м л ар д ан
т ў гр и
ф о й д а л а н и ш га
ўргати ш
ҳам
ст и л и ст и к ан и н г д и қ қ а т м а р к а з и д а б ў л са ги н а ам алга о ш ад и .2
Хуллас, 
т и л и м и зд а
и ш л ати л а ёт ган
гр ам м ати к ш ак л л ар
п л ео н азм н и , н у тқ д а о р т и қ ч а л и к н и ту гд и р са ҳам, агар у л ар д ан
м аълум б и р м а қ с ад д а т ў ғр и ф о й д ал ан и л са, о р ти қ ч ал и к у м у м ан
сези лм ай д и . А кси нча, б у н д ай қў л л аш н у т қ т а ъ с и р ч а н л и г и н и
ош иради , 
н у т қ ан и қ л и ги , 
и ф о д ал и л и ги н и таъ м и н л ай д и , 
у
т а св и р и й в о с и т а в а з и ф а с и н и б аж а р а д и .
Ш ун и н гд ек, а й р и м г р а м м а т и к ш ак л л ар н и адаб и й м е ъ ё р д а
б ел ги л ан ган и д ан (одатдагидан) б о ш қ а ч а р о қ қўллаш , м аъ л у м
би р н у т қ с т и л и н и н г ў з и г а х о с х у су си яти д ен кел и б ч и қ и б
қўллаш н у т қ н и н г б у зи л и ш и га оли б келм ай, б ал к и н у т қ н и н г
ран г-б ар ан гл и ги н и таъ м и н л ай д и , эк с п р е с с и в л и ги н и ош и рад и , 
ҳ атто х а р а к т е р я р а т и ш у ч у н ҳам х и зм а т қилади. А ммо б у н д ан
б о ш қ ач а р о қ қў л л аш у ё к и б у у с л у б н и н г ў з и г а хос с т и л и с т и к
м е ъ ё р л ар и т а қ о зо эт га н д а р а ж а д а б ў л саги н а ў зи н и о қл ^и д и . 
М асалан , қ о р а , о р а, м е н г а с ў зл а р и н и ф а қ а т ш еъ р и я т д а г и н а
қаро, аро, м ан го т и п и д а қўллаш , -ур, -м а к к аб и ш ак л л ар н и ҳ ам
ф а қ а т ш еъ р и я тд аги н а, п о э т и к сти л д аги н а и ш лати ш а н а ш у н д ай
н а т и ж а б ер и ш и м у м к и н .3
1 Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 96-бет.
2
Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 97-бет
1 Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 98-бет

---

Ў зб е к и сто н д а к е й и н ги д ав р л ар д а ф а н в а т е х н и к а н и н г
б ар ч а соҳ ал ар и р и в о ж л ан д и . Н а т и ж а д а ў з б е к ти л и д а ф а н в а 
т е х н и к а н и н г б ар ч а с о ҳ ал ар и га оид а т ам ал ар ву ж у д га келди; 
ўзл аш ти р и л д и , ян ги
а т ам ал а р ясалд и. М а в ж у д ат ам а л а р н и н г
к ў я ч и л и ги ўзгарди , ян ги лан д и . Б у атам а л а р н и н г а к с а р и я т и
у м у м ад аб и й ти лга ўтиб, о м м ал аш и б к етд и ва ҳ ам м а уч у н
т у ш у н ар л и бўлиб қолди. У з б е к т и л и д а ч и қ а ё т ган г а зе т а л а р г а
э ъ т и б о р б ер и л ад и ган бўлса, у л арда во д о п р о во д , р ад и о , эл ектр , 
т е л ев и зо р ; гео гр аф и я, геол оги я, б и о л о ги я , т р о л л ей б у с, тр ам в ай , 
автобус, ш о ф ёр , в о к з ал к а б и ю зл а б с ў зл а р н и у ч р ат и ш м у м ки н . 
У зб ек т и л и атам ач и ли ги д а и л га р и м а в ж у д бўлган, к ў п р о қ а р а б
ти л и д ан ўзл аш ган ж у м ҳ у р и ят , м у н а ж ж и м , м у ар р и х , м у н ақ қй д , 
м уалли ф , и н қи л о б каб и с ў зл а р н и н г ў р н и н и р у с т и л и д ан ё к и у
о р қ а л и ўзлаш ган б ай н а л м и л ал с ў зл а р эгаллади. К е й и н ги д ав р д а
эса я н а ў ш а а р а б ти ли д ан ў зл аш ган с ў зл а р н и қўллаш кучайд и. 
Б и р қ а т о р сў зл ар б о р к и , у л а р н и ҳ о з и р г и ў қ у в ч и л а р м ах су с 
л у гатл ар си з т у ш у н а олм ай д и л ар: м ун ш и й , қ о зи , додхоҳ, ҳарам , 
авр ап ў ш , сип оҳсолар, во и з, вом и қ , беҳб уд , бадҳў, ал ф о з, андуҳ, 
ан д оза, ан д и ш а, асн о, аф го р , ах б о р , аф то д а, м и сқ ол, м уф ти , 
ко р ан д а, ч о р ак о р , қуш б еги , п а н с о д к аб и . Б у с ў зл а р н и н г би р 
қ и с м и т а р и х и й с ў зл ар с и ф а ти д а , б и р қ и см и э с к и р г а н сў зл ар
с и ф а т и д а и ш л а ти л м о қ д а.1
Я нги вуж уд га кел ган ё к и ў зл а ш а ё т га н а т ам а л а р н и ан гл ам ай
тури б , 
қад и м д а 
т и л и м и зд а
к е н г
қ ў лл ан ган
с ў зл а р н и н г
м а ъ н о л а р и н и
ту ш у н м ай , 
б и л м а й
гу р и б , 
ў з а р о
тўгри
ф и к р л а ш и ш , 
ў з а р о
б и р -б и р и н и
тў ғр и
англаш , 
ё зи л г а н
ас а р л а р н и н г туб м о ҳ и яти д ан тў ла б аҳ р а м а н д б ў л и ш м у м к и н
б ўлм ай қолди. Ш у н и н г у ч у н ҳам и л м и й ж а р а ё н д а , ў ҳ и ш -
ў қ и ти ш д а атам а л ар н и ч у қ у р б и л и ш н и н г ҳ ам д а тў гр и , ўр и н ли , 
та н л аб қўллай били ш н и н г, қ и с қ а с и , а т ам ач и л и к м а д а н и я ти н и н г
а ҳ а м и я т и б еқ и ёсд и р . А там ал ар н и ў р и н л и -ў р и н с и з и ш лати ш , 
т у ш у н м ага н ҳолда қўллаш , с о х т а б и л и м д о н л и к н и н и қ о б л аш
уч ун б о н щ ал ар га т у ш у н а р с и з а т а м а л а р га ҳ ад еб м у р о ж а а т
қ и л а в е р и ш н у тқ м а д ан и я ти га п у т у р е т к а за д и .
Ҳ ар
бир 
с о ҳ а н и н г 
ў з и г а х о с
т у ш у н ч ал ар и
б о р . 
Бу 
гу ш у н ч а л а р н и н г ж а м и ш у с о ҳ а н и н г т у ш у н ч ал ар си с т е м ас и н и
т а ш к и л этади. Ш у со ҳ а га ои д т у ш у н ч ал ар н и и ф о д ал о в ч и
м ах су с 
атам алар 
-
т е р м и н л а р
ҳ а м
м авж у д . 
А н а
ш у 
т е р м и н л а р н и н г ж а м и ш у с о ҳ а н и н г т е р м и н а л о ги к с и с т е м ас и н и
т а ш к и л
этади. 
Я ъ н и
ш у
с о ҳ а
т е р м и н а л о ги я с и
бўлади. 
Ж у м л а д а н
м а те м а ти к а, 
ф и з и к а , 
б и о л о ги я, 
хим и я,

---

тил ш ун осли к, ад аб и ё тш у н о сл и к , м ед и ц и н а в а ҳоказо. У л ар н и н г 
ўзл ар и га хос т е р м и н л а р м авж уд: қўш ув, олув, квадрат, илдиз, 
тан ген с, котан ген с, син ус, коси н ус; за р я д , кучланиш , босим , 
ҳавб оқи м и , м олекула, м и к р о о р ган и зм ; м о р ф о л о ги я, си ф ат, эга, 
кеси м , узак, н еги з, қўш им ч а, аруз, газал, т у р о қ к аб и л ар. 
К ел ти р и л ган
сў зл а р
а н а
т у
ту ш у н ч ал ар н и
и ф од ал о вч и
тер м и н л ар д и р . 
К ў р и н ад и к и , 
т ер м и н ал о ги я
«тор 
м аъ н о д а 
м аълум бир со ҳ а га о и д м ахсус л ек с и к а» бўлса, «кенг м аъ н о д а 
ум ум и й лугат т а р к и б и н и н г ай р и м со ҳ ал ар д а и ш лати лад и ган
қи см и ди р» (С .Ф .А к о б и р о в).1
Ҳ ар б и р с о ҳ а н и н г т е р м и н о л о ги к си с т е м ас и д а би тта т е р м и н
ф а қ а т б и т та т у ш у н ч а н и и ф од ал ай д и . Т ер м и н л ар н и н г би р 
м аъ н о л и б ў ли ш и ҳ а қ и д а ги а со си й тал аб а н а ш у н у қ таи
н а за р д а н б елгилан ад и. Ш у тал аб д ан к ел и б чиҳи лган д а бош , 
қўл, оёқ, қош , қ у л о қ с ў зл а р и а н ат о м и я д а м ах су с т е р м и н л а р
с и ф а т и д а
қўллан и б, 
ф а қ а т
к и ш и
о р га н и зм и н и н г 
қ и с м л а р и н и ги н а и ф о д ал аса, 
ад аб и й т и л д а э с а оддий с ў з 
с и ф а т и д а б аҳ о л ан ад и в а к ў п м аъ н о л и ҳ и соб л ан ади .
Ш ун и н гд ек, б и р в ақ т л ар у зб е к ти л и н у ҳ таи н аза р и д а н
т е р м и н
с и ф а т и д а
б аҳ о л ан ган
эл ектр , 
косм ос, 
ради о, 
телев и д ен и е, р а к е т а , м аш и н а, автобус, тр о л ей б у с, м а ш и н и с т
к а б и ти л б и р л и к л а р и атам ал а р ўз со ҳ а л а р и д о и р а с и д ан ч и қи б, 
к е н г о м м а ў р т а си д а қўллан ад и ган , а д аб и й ти л га хос, ҳ а м м а
ту ш у н ад и ган сў зл а р га а й л а н и б 1 к е т г а н .
Б и р и к м а л а р н и қ ў л л аш д а ҳ а р қ а н д а й м у р а к к а б ф и к р н и
ихчам, осон, л ўн д а в а ан и қ , ш ун и н гд ек, т у ш у н ар л и и ф о д ал аш , 
ш у йўл б и лан ф и к р ал м аш у в и н и осон лан гги р и ш м ақ сад қи л и б
қўйилади. Т ер м и н о л о ги я ти л л е к с и к а с и н и н г т а р к и б и й қ и см и
ҳ и со б л а н ган и учун к и ш и л ар ў р т а си д а г и а л о қ ан и таъ м и н л аш д а 
к а т т а рол ь ўй н ай д и . А й н и қса, т е р м и н л а р га х о с бўлган м аъ н о
ж и ҳ а тд а н ан и қл и к , т у ш у н ч ан и н г м о ҳ и я т и н и ё к и эн г а с о с и й
б ел ги си н и а н и қ и ф о д ал а б б ер и ш , у л ар д аги т у зи л и ш ж и ҳ ати д а н
ихчам лик, қ и сқ ал и к , и ш л ати ш га қ у л а й л и к к а б и л а р н у т қ н и н г 
т у ш у н ар л и ани қ, м ан ти қ л и , қ и с қ а б ў л и ш и н и таъминлайди."
Ш ундай экан , 
т е р м и н л а р н и
н у т қ д а қў л л аш га алоҳи д а 
эъ ти б о р
б ери ш , 
б у
б о р ад а 
й ў л
қ у й и л а ё т га н
х ато 
в а 
к ам ч и л и к л ар н и тў ғр и белгилаш , с а б а б л а р и н и а н и қ к ў р с а т и ш
ҳ а м ф а н т а р ақ қ и ё ти га , у л ар н и н г ў қ и ти л и ш и га ҳ ам д а н у т қ
м ад ан и яти со ҳ ас и га ж и д д и й т а ъ с и р к ^ р с а та д и . Т с р м и к л а р н и
^ўллаш даги к ам ч и л и к в а х а т о л ар н и б ел ги л аш н о р м а т и в л и к

---

м ақсад га 
м у в о ф и қ л и к
-
н у т қ
м а д а н и я ти
п р и н ц и п л ар и
талаб и д ан к е л и б ч и қад и .
А там ал арн и
қўл л аш да 
м аълум 
к ам ч и л и к л ар
соди р 
бўлаётган экан, б у н и н г с аб аб л ар и ҳам м авж уд ди р: 1. 
Н у т қ
м у ал ли ф и ат ам ан и н г туб м а ъ н о си н и тў ғр и ан глаб етм ай д и . 
Н ати ж ад а, у н и м а н т и қ ан м ос к е л м а й д и га н сўзл ар б и л ан
б и р и к ти р ад и
в а 
ж у м л а 
тузади . 
У н ингча, 
атам а 
тў ғр и
и ш л ати лган дай тую лади . М асалан : У н и н г со ч л ар и д ан к е л а ё т га н
ж у д а и н ги ч к а б и р ҳ и н д и й м уш к иси б о ш и м н и ай л ан ти р ад и . 
гап и д а и н ги ч к а с ў зи ў р и н с и з и ш лати лган . 2. М уал л и ф ў з 
н у т қ и га ж и д д и й э ъ т и б о р б ер м ай д и , у н и ку затм ай д и , у н га б аҳ о
б ер м ай д и . Н а т и ж а д а атам ал а р пала - п ар ти ш иш лати ли б
ю б ори лад и . Б а ъ за н э с а онгли р а в и ш д а м ав ж у д а т ам а л ар н и
ях ш и б и лган и ҳолда а н ъ а н ав и й қ ў л л ан и л и б кел и н аётган , ҳ а м м а 
у чун т у ш у н ар л и бўлган атам ал ар д ан в о з к еч и б , ў зи н и ш у 
ф а н н и н г б и ли м д он и қи л и б кў р са т и ш м а қ с а д и д а ҳеч к и м учун 
т у ш у н ар л и б ўлм аган, қўллан и ли п ш ў з и н и о қ л а ш - оқлам асл и ги
ҳ а л я
н о м аъ л у м бўлган атам а л ар н и
қўл л аш ҳ о л л ар и ҳ ам
у ч рай ди . Б у б и л ан н у т қ м у а л л и ф и ў з и н и гўё «янги н арса» 
а й т ган ҳи соб лай ди . 3. Т и л н и чуқур б и л м асак , у н и н г с и н т а к т и к
ва с е м а н т и к и м к о н и я т л а р и н и эгал лгш асли к н а т и ж а с и д а нутқд а 
те р м и н л а р н о тў гр и и ш л ати л и б ю б о р и л ад и . 4. С ў з ясали ш и , 
ж ум лад ан , а т ам а л а р н и н г я сал и ш қ о н у н -қ о и д а л а р и н и ях ш и
б и л м асл и к н а т и ж а с и д а н отў гр и а там а л а р ~ сў зл ар ҳ о с и л
қ и л и н ад и в а у л а р н и н г н у тқ д а и ш л ати л и б ю б о р и л и ш и ҳ ам
сў зл о вч и ва ти н гл овчи ў р т аси д аги а л о қ а н и қ и й и н л аш ти р ад и : 
«Щ у я ш аёт ган ж о й и м д а н о ж о й л и ги м д ан эм а с н и м ад ан л и ги н и
ў зи м ҳам б и лм ай м ан , туш ун ти ри л и ш и , ам м о...» (А.Аъзам).
К елти рилг ан м и солд аги н о ж о й с ў з и н и н г я сал и ш и гали зд и р. 
Ч у н к и ў з б е к ти л и д а т а р к и б и д а о у н л и с и б ўлган ун д о ш - ун л и -
у н д о ш т ар к и б и д аги
б и р
б ўғи н л и с ў з л а р г а н о
п р е ф и к с и
қўш или б, я н ги с ў з ҳ о с и л қ и л и ш м е ъ ё р эм ас: нон он, н о ж о н
я са л и ш л а р и у ч р ам а г а н и ҳо л д а н о н с и з, ж о н с и з ёк и б ен он, 
б е ж о н я са л и ш л а р и
н о р м а ҳ и со б л ан ад и . 
Б у н д ан таш қ ар и , 
б аъ за н , ҳ а р х и л с а б а б л а р га кўра, т е р м и н ясаш д а, тер м и н о л о ги я
т ал аб л ар и га зи д и ш тути лади. М аъ лум ки , те р м и н л а р ихчам , 
ай т и л и ш и
ва ё зи л и ш и
қу л ай б ў л и ш и к е р а к . 
Б ун га зи д
рави ш д а, м асалан , ф и з и к х о с с а л ар т и п и д а т е р м и н я с аш л ар
уч рай ди . 5. Б а ъ за н м ав ж у д т е р м и н б о р б ў л ган й ҳолда, у н и
б и л м асл и к о қ и б ати д а, б о ш қ а су ъ н и й т е р м и н л а р ҳ о с и л қ и л и ш
ё к и м а в ж у д т е р м и н н и ў з м у ста қ и л қ а р а ш л а р и га м ос р а в и ш д а
ў згар ти р и ш , ай р и м ҳол л ар д а эса, ту ш у н ч ан и , ҳ о д и с ан и ў з

---

йуқтаи н а з а р и д а н б аҳолаган ҳолда ун и м ав ж у д т е р м и н билан 
иф одалаш ҳ о л л ар и у ч р а й д и .1
М у с т ақ и л л и к к а
эр и ш га н и м и зд а н
су н г 
т ер м и н л ар н и
ў зб ек ч ал а ш ти р и ш й ў л и д а б и р к^атор ю т у к д ар б и л ан б и р га 
маълум к а м ч и л и к л ар га ҳ а м й ўл қуйилди. Б и р туш ун чан и
и ф од ал аш уч ун ту р л и су зл ар иш латилди: р а й о н - ноҳи я ~ 
туман; 
и н с ти ту т
-
ол и й
илм гоҳ 
-
ол и й
таъ ли м го ҳ
- 
д орилм уалли м и н; ж у р н а л - м аж ал л а - ж а р и д а - о й н о м а -
ой б и ти к; г а з е т а - р ў з н о м а - ҳаф тан о м а, қ ў н алга - уч ар го ҳ -
у ч ар д ар го ҳ - т а й ё р а г о ҳ (аэропорт) каб и . А там ал ар н и тар ти б га 
со л и ш б ў й и ч а «А там аш ун осл и к қўм и таси » то м о н и д ан к ў п ги н а 
х а й р л и и ш л ар а м ал га опгарилди. М асал ан : т и л и м и зд а м уқоб и л и
ё к и
у н и
я с а ш
и м к о н и
б ўлм аган 
ҳ о л л ар д а 
б ай н алм и л ал 
а т ам ал ар н и н г 
у зи
и ш л ати л ав ер и ш и
т ў ғр и с и д а
ш ундай 
д ей илади : «...к е й и н г и т а р а қ қ и ё т д аво м и д а к ў п л аб м аш и н алар, 
т е х н и к а в о си т ал ар и , и л м -ф а н тупгунчалари ў з н о м и б илан 
ҳ а ё ти м и зга
к и р и б
кел ган . 
П р ед м ет 
ё к и
т у ш у н ч ал ар н и
и ф о д ал ай д и ган б у н д ай ат ам ал ар ў з с ў зи м и з б ўли б қолган ва 
лугат б о й л и ги д ан ў р и н олган: т р ак то р , авто м о б и л , трам вай , 
а эроп орт, атом, ядро, н ей тр о н , ф и зи к а , т е х н и к а к аб и л ар » 2.