Вазирлиги тошкент молия институти

Инжиниринг — 
харид қилинган ёки ижарага олинган машина ва 
ускуналарни ўрнатиш ҳамда ишлатиш учун зарур бўлган технологик 
билимларни такдим этиш. Инжиниринг лойиҳаларнинг техник-иқгисодий 
асосномасини тайёрлаш, маслаҳатлар бериш, назорат қилиш, лойиҳалаш-
тириш, тажриба ўтказиш, кафолат даври ва кафолат давридан сўнг сервис 
хизмат кўрсатиш каби комплекс тадбирларни қамраб олади. 
Халқаро технологияни узатиш уч босқичда амалга оширилади: 
- технологияни танлашва сотиб олиш; 
- сотиб олинган технологияни ўзлаштириш ва унга мослашиш; 
- фан-техника чегарасида жойлашган технологияни такомиллаштириш. 

---

171 
Халқаро технологияни узатишнинг куйидаги каналлари мавжуд: 
- ташқи савдо — технологияни машина-ускуналар билан биргаликда 
қўшиб узатиш; 
- ички фирма канали — янги технологияни трансмиллий корпора-
цияларнинг филиаллари ва “қиз” корхоналарига етказиб бериш; 
- фирмалараро канал. 
Халкдро технологиялар узатишнинг асосий шаюшаридан бири 
лицензион савдо бўлиб, у лицензион шартнома асосида амалга оширилади. 
Лицензион шартномада лицензия тури (гатенгли ва патенгсиз), 
технологиядан фойдаланиш ҳуқуқи, характери ва чегараси (оддий, 
исшснолик, тўлиқ), ишлаб чикариш соҳаси ватерриториал фойдаланиш 
чегараси белгиланади. 
Патентли лицензия - патентдан фойдаланиш ҳуқуқини «ноу-хау»сиз 
тақдим этилганяигини тасдиқяовчи хужжат. 
Патенциз лицензия — ихтиронинг патенгсиз «ноу-хау»дан фовдаланиш 
хукуқини тасдикловчи хужжат. 
Истисносиз лицензия - лицензияларга шу технология ушбу худудда 
жойлашган бошқа лицензиатларга хам такдим этиш хукуқини қолдирувчи 
лицензия. 
Истисноли лицензия — лицензиатнинг технологиядан фойдаланиш 
монопол хуқуқини мавжудлигини ҳамда лицензиарни ушбу худудда 
патенгланган технологиялар ва «ноу-хау»лардан мустақил фойдаланиш ва 
уларни сотишни рад этилганини назарда тутувчи лицензия. 
Тўлпқ лицензия — шартнома амал қилинга даврида лицензиарнинг 
патент ёкк «ноу-хау»дан тўлиқ фойдаланиш ҳуқуқини ва лицензиарнинг 
улардан мустакил фойдаланшцсан воз кечшшши белгиловчи лицензия. 
Лнсензион тулов - лицензиат томонидан шартнома предметидан 
фойдаланганлиги эвазига лицензиарларга туланадиган такдирлов.

---

172 
Лицензион такдирлаш хажми технология нархи кўринишида намоён 
бўлади ва лицензиат фойдасининг бир қисмини ташкил этади. Технологик 
жиҳатдан афзаллик юқори фойда олишни таъминлайди. Технологияни сотиш 
жараёнида лицензиар юқори фойда олиш хукуқини муайян улуш эвазига 
сотган бўлади. Фойданинг мазкур улуши лицензион мукофот бўлиб, унинг 
куйидаги турлари мавжуд: 
Роялти - шартноманинг амал қилшп муддати даврида харидор 
даромадвдан лицензиядан фойдаланишда оладиган фойдаси ҳажмидан келиб 
чиқкен ҳолда амалга ошириладиган ажратмалар. Кўпчилик ҳолларда роятли 
лицензиат томонидан келишилган вақг мобайнида (ҳар йили, ҳар квартал, ҳар 
ой) қатий белгиланган фоиз ставкаси кўринишида амалга оширилади. Роялти 
ставкалари асосан 3-5 % ташкил этади. 
Халқаро амалиётда қабул қилинган усул бўйича роялти ставкасини 
куйидаги формула бўйича ҳисобланади; 
бу ерда: 
- 
лицензия нархи; 
В
1
- бир йилдаги маҳсулотнинг ишлаб чиқарилшш ёки сотилишининг 
кутилаётган ҳажми; 
Зи - и- 
йилда маҳсулот бирлигининг нархи; 
Т— 
лицензион келишувнинг амал қилиш муддати (йилларда); 
Ри 
- /- йилда роялти ставкаси. 
Роялти ставкаси йиллар бўйича ўзгариб бориши ҳамда ишлаб 
миқарилаёттан маҳсулот ҳажми ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиши мумкин. 
Бунда ҳар бир йилга алохида махсус ҳисоблаш дастури ишлаб чиқилнши 
мумкин ва унинг умумий суммаси лицензиянинг умумий нархини кўрсатади. 
Агар роялти фойданинг бир кисми сифатида қисобланса, куйидаги 
формуладан фойдаланиш мумкин; 

---

173 
бу ерда: 
Б, 
- лицензиар фойдаси. 
Лицензиат 
томонидан 
технологияларни 
яратиш 
лицензион 
шартномаларда нархларни белгилашга таъсир этувчи муҳим омиллардан 
биридир. 
Технологияларни яратиш эҳгимоли қанчалик юқори бўлса, лицензиар 
томонидан олинадиган маблағ шунчалик кам бўпади. Назарий жихатдан 
лицензиат ўзи технология яратиш учун зарур харажатлар хажмига тенг 
бўлган маблағда лицензия учун пул тулаши мумкин. 
Лицензия тўловлари ҳажмига технологияларнинг ҳаётийлик муддати ва 
уни узатиш даврвда ўз ҳаёт циклининг қайси босқичида эканлиги;
лицензиатга белгиланувчи чекловлар характери ва сони;
узатилаётган ахборотнинг ҳуқукий ҳимоя даражаси (учинчи шахсда 
патентларнинг мавжудлиги узатилаётган технология нинг қийматини 
оширади) таъсир кўрсатади. 
Юқорида кайд этилган омилларни баҳолаш қийинчилиги ноаниқлик ва 
риск лицензион музокараларни узок муддатли ва кўп харажатли жараёнга 
айлантиради. 
Пауша тўлови - шартномада қайд этилган бир марта тўланадиган тўлов 
бўпиб, лицензиядан фовдаланиш вақги билан боғлиқ бўлмай, эксперт аҳолаш 
асосида олдиндан белгиланади. Бу турдаги тўловлар асосан комплекс асбоб- 
ускуналар етказилиб берилганда ва технология қиймати асбоб-ускуналар 
қийматига киритилганда, лицензиат технологиядан фойдаланиш устидан 
назоратдан холи бўлшпни хохдаган пайтда, муттасил амалга ошириладиган 
тўловларнинг хорижга ўпсазилиши хавфи тугилганда амалга оширилади. 
Фойдада қатнашиш - лицензия предметидан фойдаланиш эвазига 
олинган лицензиат фойдасининг бир қисмини лицензиарга ажратиш. 

---

174 
Кўпчилик ҳолларда лицензиарнинг лицензиат фойдасида қатнашиши 
30% ни (истисноли лицензия берилганда) ва 10% ни (истисносиз лицензия 
берилганда) ташкил этади. 
Мулкда қатиашиш - лицензиат томонидан лицензиарга лицензиядан 
фойдаланганлик учун уз корхонатари аксияларининг бир қисмини бериши. 
Бу тўлов тури ТМКлар томонидан кўп фойдаланилади. Чунки, улар ўз 
технологияларини ишлатувчи хорижий корхоналар мулки устидан назорат 
ўрнатишни хоҳлайдилар. 
Юқоридагилардан ташқари халқаро технологияни узатишда мухим 
аҳамиятга эга бўлган шартнома шакли - бу фраичайзпнгдир. У инглизчадан 
устунлик деб таржима қилинади ва коммерсия консепсияси шартномаларига
мувофиқ амалга оширилади. Франчайзингнинг куйидаги шакллари 
фарқланади: 
Ишлаб чикариш франчайзинги - муайян маҳсулотни шплаб чиқариш 
технологиясмга эга бўлган фирманинг мижоз фирмага мазкур маҳсулотни 
муайян худудда тайёрлаш ва соташ хуқуқини беради. 
Товар франчайзинги - фирманинг бошқа фирмага муайян худудда 
етакчи фирманинг савдо маркасидан фойдаланиш ҳукуқини беради. 
Халқаро технологияни узатишнинг мухим шаклларидан бири халкаро 
техник ҳамкорлик ёки техник ёрдамдир. 
Халқаро техник ҳамкорлик дасгурлари ривожланаётган ва ўтиш 
иқгисодиёги мамлакатларига бозор иктисодиёти асосларини яратиш учун 
бериладиган ёрдам ҳисобланади. Халқаро техник ҳамкорлик даслурлари 
халқаро ташкилотлар томонидан ва икки томонлама шартномалар асосида 
амалга оширилиши мумкин. Техник ҳамкорлик техник ёрдам олаётган 
мамлакатнинг 
технологик 
ривожланиш 
даражасини 
оширишга 
йўналтирилади. Техник ёрдамни бошқа халқаро ёрдамлардан ажрата билиш 
керак.Чунки, бошқа турдаги иктисодий ёрдамлар ривожланган мамлакатлар 
томонидан Осиё ва Африканинг камбагал- мамлакатларига озиқ-овқат, 

---

175 
ичимлик суви, ёқилга ва бопщалар билан боғлиқ муаммоларини ҳал этиш 
учун бюджегдан молиялаштирилувчи маблағлар шаклида бўлади. 
Халкаро техник ҳамкорлик - мамлакатларга қайтариб олиш шарти билан 
ёки бегараз асосда технологик жараёнлар, маҳсулот ишлаб чикаришни 
ташкил этиш ва бошқариш тўғрисида ёрдам кўрсатиш. Бу турдаги ҳамкорлик 
ишлаб чиқаришнииг ҳар қандай соҳасида амалга оширилиши мумкин. 
Иқтисодиёт соҳасида техник ҳамкорлик асосан иқцодий ривожланиш 
дастурларини ишлаб чиқиш, статистика, пул ва бюджет сиёсати, худудларни 
ривожлантириш, лойиҳаларни техник-иқшсодий асослаш каби йўналишларда 
амалга оширилади. Техник ёрдамнинг куйидаги ташкилий турларини 
ажратиб кўрсатиш мумкин. 
Технологик грантлар - ривожланган мамлакатлар томонидан техноло-
гиялар, технологик сигимкорлиги юқори товарлар ёки молиявий маблағларни 
илгор технологияларни сотиб олиш, персоналларни ўқитиш ва қайта 
тайёрлаш учун беғараз узатишдир. Грантлар донорлар томонидан техник 
ёрдам лойиҳалари доирасида технологиялар ва асбоб-ускуналарни етказиб 
бериш, мутахассисларни жўнатиш ва кадрларни қайта ўқитишни кўзда 
тутади. 
Техник ёрдамни молиялаштириш — техник ёрдам олаётган томоннинг 
шартномага мувофиқ ташкилий вазифаларни бажариши билан биргаликда 
мазкур лойихани молиялаштиришда ҳам иштирок этипшни назарда тутади. 
Одатда, техник ёрдам олаётган томоннинг лойихдни молиялаштиришдаги 
улуши кам бўлсада, техник ҳамкорликнинг бу туридан фойдаланиш 
хукуматнинг техник ёрдамдан мамлакатда самарали фойдаланишдан 
манфаятдор эканлигндан далолат беради. 
Техник ёрдам механизмлари. Лойиҳада қатнашаётган мамлакатлар 
сонига караб икки ва кўп томонлама техник ёрдам турлари бир-биридан 
фарқланади.Икки томонлама техник ҳамкорлнк - донор мамлакат билан 
техник ёрдам олаётган мамлакат хукуматлари ўргасидаги келишув бўйича 
амалга оширилади. 

---

176 
Кўп томонлама техник ҳамкорлик - техник ёрдам олувчи мамлакатга бир 
неча мамлакатлар томонидан қўшма лойиҳалар шаклида техник ёрдам 
кўрсатиш. 
БМТнинг Тараққиёт дастури (ҲП) ривожланаётган мамлакатларга 
техник ёрдам кўрсатишни бошлаган биринчи халқаро ташкилот хисобланади. 
Шунингдек, ХВФ, Жаҳон банки, ИҲГТ ва бошқа халқаро ташкилотлар ҳам 
мунтазам техник ёрдам дастурларини амалга оширадилар.