Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

: formalizatsiyalash usullari 
va evristik usullar 
(1.4.1-rasm). 
1.4.1-rasm. Bashorat usullari 
Башоратлаш усуллари 
Формализациялаш 
Эвристик 
Оддий 
экстрапо-
ляция 
Ўртача 
даражалар 
сирғалиши 
Экспонен-
циал те-
кислаш 
Энг кичик 
квадратлар 
Моделлаш-
тириш 
Статистик 
моделлаш-
тириш 
Эксперт 
баҳолаш 
Мантиқий 

---

19 
Shunday qilib, ilmiy bashoratlashning eng muhim sharti – prognozlanadigan 
ob’ektlarni boshqaradigan qonunlarni chuqur va har tomonlama o‘rganishdan 
iboratdir.
1.5- Mavzu: Vaqtli qatorlar va ularning tahlili. Modellashtirish 
ekstrapolyatsiyasi 
Reja: 
1.
Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish qoidalari. 
2.
Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari. 
3.
Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari. 
1.5.1. 
Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish 
qoidalari.
 
Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishi dinamika deb, shu 
jarayonni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori esa 
vaqtli qatorlari
deb yuritiladi.
Hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar 
qatori 
vaqtli qator
deb yuritiladi. 
Vaqtli qatorlar ikki elementdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki 
davrlar, ikkinchisi - ularga tegishli ko‘rsatkichlar. 
Vaqtli qatorlar uzoq muddatli tendensiya, ayrim davrlarga xos siklik yoki 
lokal o‘zgarishlar, kundalik tebranishlar va mavsumiy o‘zgarishlarni o‘zida 
mujassamlashtirishi mumkin. 
Vaqtli qatorlar quyidagilar bilan xarakterlanadi: 
1.
uzoq muddatli harakat yo‘nalishi, ya’ni umumiy asriy tendensiya; 
2.
qisqaroq davrlarga xos siklik yoki lokal o‘zgarishlar; 
3.
ayrim yillarga tegishli tebranishlar; 
4.
mavsumiy tebranishlar 
5.
kon’yunkturaviy tebranishlar 

Iqtisodiy tizimda yuz beradigan jarayonlar ma’lum bir ko’rsatkichlarining 
vaqtga bog’liq holda o’zgaruvchi qiymatlarini ketma-ket joylashuvidan xosil 
bo’lgan qator shaklida namoyon bo’ladi. 
Ko’rsatkichlar qiymatini qatorda o’zgarib borishi o’rganilayotgan xodisaning 
dinamikasi haqidagi ma’lumotni beradi.
Biror bir ko’rsatkichni kuzatish natijasida olingan qiymatlarini o’sib borish 
yoki kamayib borish tartibida joylashuvidan hosil bo’lgan qatorlar dinamika 
qatorlari deyiladi. Har qanday dinamika qatorlari ikki unsurdan iborat bo’ladi, ular 
xronologik momentlar (sanalar), davrlar (yillar, oylar va hakozo) ro’yhatidan va 
o’rganilayotgan hodisaning soni, hajmi, miqdorini tavsiflovi darajalardan tashkil 
topadi.
Davriy qatorlarning alohida ko’rsatkichlari qatorning darajalari deyiladi. 
Davriy qatorlar momentli, oraliq va hosilaviy qatorlarga bo’linadi. 
Momentli qatorlar ko’rsatkichlarning aniq bir vaqt momentidagi qiymatlarini 
tavsiflaydi, bunday qatorlarga misol quyidagi jadvalda keltirilgan. 

---

20