O’zbеkiston aloqa va axborotlashtirish

15.1-chizma. Progressiv, proportsional va regressiv soliqlarning 
grafik ko’rinishi.

---

273 
1.
Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib 
boruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi.
2.
Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib 
boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.
3.
Daromad hajmi
o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi 
o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar proportsional soliqlar deyiladi.
Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot 
tannarxiga qo’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy 
mazmuniga qarab ham turkumlanadi. 
Soliqlarni pasaytirish iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarining 
o’sishiga olib kelishini birinchi bo’lib amerikalik iqtisodchi A.Laffer 
asosladi. A.Lafferning mulohazalariga ko’ra, korporatsiyalar daromadiga 
soliqlar stavkasini haddan tashqari oshirish ularning kapital qo’yilmalariga 
bo’lgan rag’batini susaytiradi, fan-texnika taraqqiyotini to’xtatadi, 
iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradi va bular oxir-oqibatda, davlat byudjeti 
tushumlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavkasi o’sishi o’rtasidagi 
bog’liqlikning grafikda tasvirlanishi 
"Laffer egri chizig’i" 
nomini oldi 
(15.2-chizma). Grafik tik o’qida soliq stavkasi (K), yotiq o’qida - davlat 
byudjetiga tushumlar (V) aks ettan. Soliq stavkasining optimal miqdori 
(Kl) davlat byudjetiga eng yuqori tushum (V]) ni ta’minlaydi. Soliqlar 
yanada oshirilganda ishlashga va tadbirkorlikka qiziqish susayadi, 100 
foizli soliq olishda davlat daromadi nolga teng bo’ladi, chunki xech kim 
tekinga ishlashni hohlamaydi. Boshqacha aytganda, uzoq muddatli 
istiqbolda haddan tashqari yuqori o’rnatilgan soliqlarni pasaytirish 
jamg’armalar, investitsiyalar, bandlikning ortishi orqali soliq undiriladigan 
yalpi daromad hajmining o’sishini ta’minlaydi. Natijada soliq tushumlari 
summasi ko’payadi, davlat daromadlari hajmi o’sadi, taqchillik kamayadi 
va inflyatsiyaning susayishi ro’y beradi. Lekin o’z-o’zidan tushunarliki, 
Laffer samarasi faqat erkin bozor mexanizmi normada amal qilgan 
holdagina namoyon bo’ladi. 

---

274