O’zbekiston respublikasi sog’likni saqlash vazirligi andijon davlat tibbiyot instituti. Bolalar kasalliklari propedevtikasi va poliklinik pediatriya kafedrasi

Jinsiy rivojlanish. 
Jinsiy rivojlanish fiziologiyasi odatda turli bulimlarni uz 
ichiga oladi. Bular orasida eng kuzga kurinarli, axamiyatga ega bulganlariga 
kuyidagilar kiradi: jinsiy bezlarni neyrogumaral boshkarish, jinsiy tarakkiyotning 
garmonal xarakteristikasi, ya’ni jinsiy va jismoniy tarakkiyotning uzaro nisbati. 
SHaxsning jinsiy etuk bulib tarakkiy etish davrini bir-biridan ajratib 
bulmagan xolda bir necha davrga bulish mumkin: prenatal (xomiladagi tarakkiyot 
davri), bolalik (bolaning usishida onaga butunlay boglik bulgan davri), uspirinlik 
(etuklikka utishdan oldingi davr, bu vaktda jinsiy a’zolarning usishi, kattalashishi 
kuzatiladi) va nixoyat etuklik davri. 
Uspirinlik davri tushunchasiga «balogatga etish davri» kiradi, bu 
uspirinlarning uziga xos davri xisoblanadi. Balogatga etish davri yoki jinsiy etilish 
davri bolalarning tashki tuzilishida uzgarish, jinsiy tarakkiyotning ikkilamchi 
belgilari yoki boshlangich belgilari paydo bula boshlaydi. Bu davrning oxiriga 
kelib jinsiy bezlarning modda ishlab chikishi ortadi. 
Bu davrga kelib jinsiy a’zo uziga xos bulgan modda ishlab chikara 
boshlaydi, undan yashash kobiliyatiga ega bulgan jinsiy xujayra ajratib chikaza 
boshlaydi. Bu xujayralar ayol tanasida xomila paydo kilish kobiliyatiga ega buladi. 

---

5 
Balogatga etish davrining boshlanganligini odatda jinsiy bezning ishlab 
chikazgan shirasini (garmonni) odam organizmiga ta’siri natijasida paydo bulgan 
belgilarga asosan baxolanadi. Bu shira balogatga etish davrida odatda kupayadi, 
tarakkiyot davri bilan boglik buladi, xamda genetik va tashki muxit ta’siri bilan 
boglik buladi. 
Odamlarda odatda balogatga etish davrining boshlanishi kovukda, kultik 
ostida, yuzda tuklarning usib chikishi bilan belgilanadi. SHu bilan birga tuxumdon, 
ayollarning jinsiy bezi va jinsiy a’zoning kizlarda kukrak sut bezlarining 
kattalashishi bilan izoxlanadi. Kizlarda xayz kurish, ugil bolalarda jinsiy 
a’zolarning funksional xolati va suyuklik ajratib chikazish birmuncha kechrok 
kuzatiladi. Bu vaktda jinsiy rivojlanish bilan birgalikda jismoniy va asabiy 
rivojlanishning uziga xos davri boshlanadi. 
Balogatga etish davrining boshlanishi va uning kancha vakt davom etishi 
mumkinligini shaxsning uziga xos xususiyati xisoblanadi. Masalan: kupchilik 
tekshirish shuni kursatadiki, 10 yoshli bolalarning 40 % jinsiy rivojlangan, xolbuki 
boshka bir kuzatish 14 yoshli ugil bolalarning 6 % xali jinsiy rivojlanish butunlay 
boshlanmaganligini kursatadi. Kuzatishlar shuni kursatadiki, 15 yoshli bolalarning 
xammasida u yoki bu darajada jinsiy rivojlanish boshlangan buladi, 7 % tulik 
jinsiy tarakkiyot tugallanganligini kursatadi. Kizlarning kuzatish xam xuddi 
shuningdek shaxsiy tarakkiyotning u yoki bu darajada kursatadi. Kup mikdorda 
kuzatish natijasida shu aniklanganki, 12% 12 yoshli kizlarda jinsiy tarakkiyot tulik 
tarakkiy etgan bulsa, boshka bir kuzatish 15 yoshli kizlarning 12 % butunlay 
tarakkiy etmaganligini kursatadi. Jinsiy tarakkiy etmaganlikning urtacha yoshi 13,5 
yosh xisoblanadi, bu tarakkiyot 11-16,3 yoshlar orasiga tugri keladi. YUkoridagi 
kursatkichlar shuni tasdiklaydiki, jinsiy balogatga etish davri keng kulamda bulib, 
uzok vakt davom etishi mumkin. U jinsga, sharoit va yashash joyiga genetik 
xususiyatlar bilan boglik buladi. SHunga asosan uspirinlik davrini uning jinsiy 
balogatga etishish davriga kura, erta yoki vaktlik, urta va kechikib tarakkiy etish 
davrilariga bulinadi. 
Jinsiy tarakkiy etganlik darajasini baxolashda odatda Tenner sxemasidan 
foydalaniladi. Bu sxema asosan ertangi uspirinlik davr uning birinchi va ikkinchi 
stadiyalariga tugri keladi, urta tarakkiyot 3-4 stadiyaga, kechki tarakkiyot 5-
stadiyaga tugri keladi. Bu klassifikatsiyasi (Tenner deyiladi). 
UGIL BOLALARDA JINSIY RIVOJLANISH STADIYALARI 
(I.M. TENNER BUYICHA). 
Stadiya
- 
lar
Kovurga tuklarining 
xolati. 
Jinsiy a’zo 
Urugdon 
1. Bulmaydi. 
Kattaligi 
ulchovi 
balo- 
gatga 
etishdan 
avvalgi 
davrga mos keladi. 
Kattaligi balogatga 
etishdan oldingi davr- 
ga mos keladi. 

---

6 
2. 
Tuklar 
uzun, 
pigmentlash 
gan, siyrak 
Biroz kattalashgan 
Biroz 
kattalashgan 
tugilgandagi rangidan
uzgargan. 
3. 
Tuklar nisbatan koram- 
tir, kup emas, jingalak 
bula boshlaydi. 
Uzayadi. 
Kattalashadi. 
4. 
Kattalarnikiga 
uxshash, 
ammo 
kamrok buladi. 
Kattalashadi, 
boshi 
kattalashadi, tanasini 
diametri ortadi. 
Kattalashadi, urugdon 
terisi koramtir buladi 
5. 
Kattalarnikiga uxshash 
son ingichka kismiga 
tarkaladi. 
Kattalarnikidek 
Kattalarnikidek
KIZLARDA JINSIY BALOGATGA ETISHISH STADIYALARI. 
stadiyala
r 
Kovurga tukning usishi 
Kukrak sut bezlari 
1. 
Balogatga etish oldi davri 
Balogatga etish oldi davri 
2. 
Jinsiy a’zo labining medial 
kismida joylashgan, siyrak tugri
pigmentlangan tuk paydo buladi 
Kukrak bezi va surgich tanadan 
biroz 
kutariladi, surgich atrofi zonasini 
diametri kattalashadi 
3. 
Tuklar sargayadi, jingalak bula 
boshlaydi, kupayadi. 
Bez va surgich atrofi kattalashadi, 
lekin anik ajralmaydi. 
4. 
Kattik, jingalak tuklar, lekin 
kattalarnikidan kamrok. 
Surgich 
atrofi 
va 
surgich 
kushimcha dunglik xosil kiladi. 
5. 
Kovug usti uchburchaksimon 
tuklar bilan koplangan, asta chot 
orasiga tarkala boshlaydi. 
Surgich yaxshi tarakkiy etgan, 
surgich atrofi dungligi bez bilan 
kushilib bir butun dunglik xosil 
kiladi. 
Immun sistemasi organizmning tusik mexanizmi xisoblanib, uzaro 
makrofatlar, 
leykotsitlar, 
limfotsitlar, 
kompanent 
sistemasini 
jamlagan. 
SHuningdek unga shikastlanmagan shillik yuzalar va kuzgaluvchan kiprikli 
epitemit kiradi. Majmuaning asosiy vazifasiga organizmni infeksion ta’sirlardan 
ximoya etish kiradi. Birok ushbu ximoya allergiya, autoimmun reaksiyalar va 
transplantatsiya kilingan a’zolar va tukimalar sikib chikarishi bilan amalga oshadi. 
Immun majmua xujayralarining kelib chikishi. Keyinchalik limfotsitlarga 
aylanuvchi xujayralar dastlabki komponent birlamchi xujayralar sifatida paydo 
buladi, ulardan gemopoetik va limfoid majmuaning barcha xujayralari rivojlanadi. 
Xomila rivojlanishini dastlabki davrida birlamchi xujayralar asosi bulib jigar 
xisoblanadi. Keyinchalik xujayralar suyak kupigida kunim topadi, xayot davomida 
birlamchi xujayralar manbai bulib ximzmat kiladi. 
Xujayralar etilishi. Limfoid manba xujayralari T va V xujayralarga aylanib 
ximoya ishida turli vazifalarni bajaradi. T xujayralar uz nomini uzlari etiladigan va 

---

7 
uzviy boglik bulgan kalkonsimon bez nomidan, V xujayralari esa jujalardagi 
Fabritsius sunkasi va odamdagi suyaklar kupigidagi bogliklik tufayli olgan. Sunggi 
davrdagi olingan ma’lumotlarga asosan odamning xomila davridagi rivojlanishida 
Fabrius sunkasi vazifasini jigar bajaradi. V xujayralar erta etilishiga boglik bulgan 
kup uzgarishlar antigen stimulyasiyasiga alokasi yuk va ularning aloxida etuklik 
darajasini uzoklaydi. Erta etilish davri sungida V xujayralar antigen ta’siriga javob 
bera oladi va bu immun xolatda uni izoxlaydigan terminal etilish deb ataladi. 
Kalkonsimon bez tomonidan ishlab chikariladigan gormonlar T xujayralar 
terminal etilishi, shuningdek uzining xujayralari propifergiyasi va etilishda xam 
katta axamiyat kasb etadi.