S. A. Abdurahmonov, sh. A. Hakimov

2.13. Ishlab chiqarish sanitariyasi
Ishlab
chiqarish
sanitariyasi
mehnatkashlar
sog‘lig‘ini
va
mehnat
sharoitlarini
yaxshilashda
katta
ahamiyatga
ega.
Ish
xonalarini
toza
va
saranjom
saqlash
uchun
ular
maxsus
ventilyatsiya
bilan
ta’minlangan
bo‘lishi,
ular
tabiiy
va
sun’iy
yorug‘lik
bilan
yoritilishi
shart.
Ishni
va
dam
olishni
to‘g‘ri
tashkil
etish,
ishchilarni
dushlar,
oshxonalar,
dam
olish
xonalari,
tibbiyot
punktlari
kabilar
bilan
ta’min
etish
ham
mehnat
sharoitlarini
yaxshilashga
imkon
beradi.
O‘zbekistonda
ishlab
chiqarish
sanitariyasi
va
mehnatkashlar
sog‘lig‘ini
saqlash
masalalari
bilan
davlat
mehnatni
muhofazalash
va
sog‘liqni
saqlash
idoralari
hamda
kasaba
uyushmalari
shug‘ullanadi.
Ular
shuningdek,
xavfsizlik
texnikasi
va
ishlab
chiqarish
sanita-
riyasiga
rioya
qilish
qoidalarining
bajarilishini
ham
kuzatib
turadilar
va
mehnatkashlar
sog‘lig‘ini
saqlash
uchun
zarur
choralarni
amalga
oshiradilar.
Mehnat
unumdorligining
o‘sishi
va
ish
sifatining
ortishi
ishlab
chiqarishda
sanitariya-gigiyena
sharoitlari
hamda
mehnatni
muho-
fazalashning
yaxshilanishi
bilan
chambarchas
bog‘liq.
Ish
o‘rinlarida
temperaturaning
nihoyat
darajada
past
yoki
yuqori
bo‘lishi,
ishlab
chiqarish
changi,
shovqini,
dirillash
kabi
faktorlar
ishlayotganlarning
mehnat
unumdorligi
va
sog‘lig‘iga
salbiy
ta’sir
etadi.
Issiq
kunda
ochiqda
yoki
temperaturasi
yuqori
xonada
ishlangan-
da
ishlayotganlar
salqinlab
dam
olishi
uchun
havosi
salqin
xonalar
bo‘lishi
kerak.
Undan
tashqari
ish
o‘rinlaridagi
temperaturani
pasay-

---

89
tirish
uchun
shamollatish-ventilatsiyadan
foydalaniladi.
Ventilatsiya
vositasida
buzilgan
havo
chiqarib
tashlanib,
toza
sof
havo
kiritiladi,
zarur
temperatura,
namlik
va
havo
harakati
tezligi
hosil
qilinadi,
ishlab
chiqarish
xonalarida
chiqindilar,
zararli
aralashmalarning
to‘planib
qolishiga
yo‘l
qo‘yilmaydi.
Havo
almashtirish
usuliga
ko‘ra
ventilatsiyaning,
tabiiy
va
mex-
anik
xillari
mavjud.
Тashqi
sovuq
va
uy
ichidagi
issiq
havo
hisobiga
havo
almashish
tabiiy
ventilatsiya
deyiladi,
shamol
tasirida
havo
almashish
ham
shunga
kiradi.
Тabiiy
ventilatsiyada
to‘siqlarning
nozichligidan,
darcha,
deraza-eshiklardan
va
maxsus
quvurlardan
havoni
so‘rib
olish
tuynugi
tepasiga
o‘rnatiladigan
va
ishlab
chiqa-
rish
sexlari
tomonidan
chiqarib
yuborilgan
deflektorla
deb
ataladi-
gan
mo‘rilardan
foydalaniladi.
Mexanik
ventilatsyada
xonalarga
havo
yo‘llari
tarmog‘i
orqali
ventilator
hosil
qiladigan
bosim
kuchi
bilan
uzatiladi.
Mexanik
ventilatsiya
sof
va
tegishlicha
tayyorlan-
gan
havoni
uyning
xohlagan
joyiga
uzatishga,
shuningdek,
buzilgan
havoni
uyning
xohlagan
joyidan
zarur
hajmda
va
istalgan
tezlikda
haydab
chiqarishga
imkon
beradi.
Ventilator
hosil
qilgan
havo
xonaga
bosim
ostida
haydab
beril-
gandagi
ventilatsiya
sitemasi
oqimli
ventilatsiya,
havo
xonadan
ham
so‘rib
olingandagi
vintilatsiya
sistemasi
so‘rib
oluvchi
ventilatsiya
bo‘ladi.
Ba’zi
ishlab
chiqarish
xonalarida
tegishli
sanitariya-gigiyena
va
ishlab
chiqarish
talablari
bilan
bir
vaqtda
ham
oqimli
ventilatsiya,
so‘rib
oluvchi
ventilatsiya
o‘rnatiladi.
Mexanik
ventilatsiya
umumiy
va
bir
yerga
mo‘ljallangan
bo‘ladi.
Xonaning
umumiy
ventilatsiyasi
butun
xona
bo‘ylab
o‘tkazilgan
havo
almashtirish
yo‘llari
yoki
qutilar
vositasida
amalga
oshiriladi.
Bir
yerga
mo‘ljallangan
so‘rib
oluvchi
venti-
latsiya
changni
bevosita
paydo
bo‘lgan
joyidan,
masalan,
charx-
lash
stanoklaridan
so‘rib
olishga
imkon
beradi.
Chang
paydo
bo‘lishining
oldini
olish
uchun
mashinalar
maxsus
g‘ilofla
bilan
ta’minlanadi,
ishlab
chiqarish
sexlarida
esa
oqimli
so‘rib
oluvchi
ventilatsiya
o‘rnatiladi.

---

90
Hozirgi
paytda
xilma-xil
konstruksiyadagi
bir
yerga
mo‘ljal-
langan
ko‘chma
va
dastaki
chang
so‘rgichlar
–
pilesoslar
chiqaril-
moqda.
Katta
xonalarning
pollarini
tez
tozalab
olish
uchun
chang
so‘ruvchi
qurilmalar,
masalan,
elektrokaraga
o‘rnatilgan
o‘ziyurar
qurilmadan
foydalanish
maqsadaga
muvofiqdi .
Chang
tutgichlar
o‘zlaridagi
teshik
hamda
har
xil
uchliklar
orqali
changni
so‘rib
oladi.
Changni
so‘rib
olish
jarayoni
mayda
zarrachalar
tabiiy
oqim
yo‘lida
yoki
maxsus
hosil
qilinadigan
harakat
yo‘llarida
tutib
qolinadigan
qilib
tashkil
etiladi.
Masalan,
charxtosh
yoki
disk
arradagi
chang
tutgich
qirqish
joyiga
urinma
qilib
o‘rnatiladi.
Pol
tozalashda
ishlatiladigan
chang
tutgichlar
cho‘tkaga
o‘xshash
bo‘lib,
qillari
changni
ko‘chirib,
qamrab
oladi.
Chang
tutgichlar
vazifasiga
ko‘ra,
turli
konstruksiyada
bo‘ladi.
Xonani
tozalashga
mo‘ljallangan
chang
tutgich
asosan
uchta
element:
tutgich,
shlangni
ushlash
patrubogi
va
dastadan
tashkil
to-
padi.
Chang
tutgichning
o‘zi
dyuralumindan
tayyorlangan
tirqishli
kollektordan
yoki
chetlari
yumaloqlangan
tirqishli
cho‘tka-yog‘och
kolodkadan
iborat.
Тozalanayotgan
buyumga
bosib
turiladigan
kollektorli
chang
tut-
gich
bilan
mato
va
yumshoq
mebellarni
tozalash
qulay,
bunda
chang
mato
va
tirqishlar
orqali
so‘riladigan
havo
vositasida
so‘rib
olinadi.
Cho‘tkali
chang
tutgich
pollar,
devorlar,
shiрlarni
tozalash
uchun
mo‘ljallangan.
Havo
cho‘tkaning
changni
supuradigan
va
qamrab
olinadigan
qillar
orqali
yon
tomonlardan
so‘riladi.
Qiрiq,
qirindi
va
boshqa
mayda
chiqindilar
pnevmatik
transpor-
tyorlar
vositasida
so‘rib
olinadi.
Arra
va
frezalar
yoniga
o‘rnatilgan
tutgichlar
chiqindilarni
yuza
ga
keladigan
joydayoq
tutib
oladi.
Havo
chiqindilar
bilan
aralashgan
holda
kam
parrakli,
mustahkam
g‘ildirakli
ventilatorga
borib
tushadi,
undan
markazdan
qochma
siklonga
yo‘naladi,
u
yerda
qattiq
zarrachalar
bunkerga
tushib
qoladi,
havo
esa
tashqari-
ga
chiqib
ketadi.
Qirindi
so‘radigan
qurilmalar
chiqindilarni
chan-
gitmasdan
tashish
bilan
birga,
so‘rib
oluvchi
ventilator
vazifasini
ham
o‘taydi.

---

91
Yog‘ochsozlik
stanogidan
changni
so‘rib
oluvchi
qurilma
odatda
patrubok
vositasida
umumiy
sex
eksgausteri
–
changyutgichiga
bir-
lashtiriladi.
Angliyada
individual
eksgausterning
yangi
turi
ishlab
chiqaril-
gan.
Mustaqil
mexanizmdan
iborat
bo‘lgan
bu
eksgauster
alohida
yog‘ochsozlik
stanogidagi
changni
so‘rib,
chang
to‘plagichda
yig‘ish
uchun
mo‘ljallangan.
Individual
eksgauster
ish
unumdorligi
yuqori
bo‘lgan
ventilator,
mato
elementlaridan
yasalgan
havo
tozolovchi
filt ,
filt
elementlarini
tozalovchi
mexanizm,
ventilatorni
boshqarish
knopkalari
o‘rnatilgan
kichkina
shit
va
filtrn
tozalash
mexanizm-
laridan
tashkil
topgan.
Eksgausterda
qo‘shimcha
va
avtomatik
toza-
laydigan
qurilma
hamda
turli
katta-kichiklikdagi
chang
yig‘iladigan
priyomnik
bor.
Umumsex
qurilmasi
bo‘lmaganida
individual
eks-
gauster
juda
qo‘l
keladi.
Uncha
katta
bo‘lmagan
yog‘ochsozlik
korxonalarida
markaz-
lashtirilgan
oqim-so‘rib
oluvchi
ventilatsiyani
o‘rnatish
doimo
qulay
bo‘lavermaydi.
Bunday
hollarda
har
qaysi
stanokka
so‘rib
oluvchi
alohida
qurilma
o‘rnatiladi.
Stanokning
aylanuvchi
valiga,
masalan,
randalash
stanogining
pichoqli
valiga
ventilator
o‘rnatilib,
u
qisqa
patrubok
orqali
qiрiqni
so‘rib
oladi.
Qiрiq
bosim
ostida
truboprovod
orqali
markaziy
to‘plash
joyiga
jo‘natiladi.
Joyiga
qarab,
trubopro-
vodning
uzunligi
50
m
gacha
bo‘ladi.
Ventilatorga
yirik
chiqindi-
lar
tiqilib
qolishining
oldini
olish
uchun
uning
korpusiga
moslama
o‘rnatilgan.
Qurilmaga
maxsus
elektr
dvigatelning
hojati
yo‘q.
Yog‘ochsozlik
stanoklariga
o‘rnatilgan
elektr
dvigatellaridan
ventilatorni
ishga
so-
lishda
foydalanish
mumkin.
Bu
qurilmaning
yana
bir
afzalligi
shun-
daki,
u
faqat
stanok
ishlayotganda
harakat
qiladi,
shuning
uchun
sta-
nok
salt
yurayotganida
unga
quvvat
sarf
bo‘lmaydi.