Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

§
15.2. Kredit risklari va ularning kelib chiqish sabablari 
35
Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала. Уточненные рамочные 
подходы. Банк международных расчетов. – Базель, 2004. – С. 158. 

---

209 
Kredit mohiyatiga koʻra bitta iqtisodiy subyektda aniqrogʻi, banklarda pul 
oqimlarini yuzaga keltirib, boshqa iqtisodiy subyekt (qarz oluvchi)larga ushbu pul 
oqimlaridan oʻz maqsadlariga erishish uchun foydalanishlariga imkon yaratib 
beradigan mexanizmdir. Bugungi kunda makroiqtisodiy barqarorlikka erishilgan, 
iqtisodiy oʻsishlar mavjud boʻlsa-da, mikrodarajadagi ayrim xoʻjalik yurituvchi 
subyektlarning toʻla moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash boʻyicha birqancha 
muammolar ilmiy-uslubiy yechimini kutmoqda. Respublikada amal qilayotgan 
meʻyoriy-huquqiy tizim va iqtisodiyotning xozirgi axvoliga mos ravishda 
kreditlash operatsiyalari banklar uchun ham, xoʻjalik yurituvchi subyektlar uchun 
ham jiddiy risklar bilan bogʻliq. Kreditlash jarayonida risklar yuzaga kelish 
extimolining yuqoriligi va ularning oldini olish zarurati kredit risklari tahlilining 
tashkiliy-uslubiy jihatlarini takomillashtirishni taqazo etmoqda. 
Kredit risklarining koʻlamiga makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy omillar taʻsir 
koʻrsatadi. Makroiqtisodiy omillarga xoʻjalik yurituvchi subyektga bogʻliq 
boʻlmagan, lekin kredit majburiyatlarining bajarilishiga salbiy taʻsir koʻrsatishi 
mumkin boʻlgan xodisalar kiradi. 
Mikroiqtisodiy omillarga esa qarz oluvchi korxonaning maʻlum bir sohadagi 
faoliyati va korxona rahbariyati qabul qiladigan qarorlar bilan bevosita bogʻliq 
tadbirlar kiradi. Iqtisodiy munosabatlarda kredit alohida oʻrin egallaydi. Kredit – 
foizda qaytarish sharti bilan vaqtincha foydalanish uchun pul yoki material 
mablagʻlari berish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar tizimidir. Tabiiyki, 
bu borada olingan mablagʻni qaytarish masalasi ham yotadi. Kredit risklari 
tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
– kreditni oʻz vaqtida qaytarmaslik bilan bogʻlik risk. Bu risk qarz 
oluvchining kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi; 
– likvidlilik riski (toʻlovlarning muddatida oʻtkazmaslik), bu risk kreditni va 
foizlarni muddatida kaytara olmaslik natijasida bank likvid mablaglarining 
kamayishiga olib kelishi bilan bogʻliq; 
– kreditni taʻminlash bilan bogʻliq risk, bu riskni alohida koʻrib boʻlmaydi, 
chunki bu holat kreditni qaytarmaslik bilan bogʻliq boʻlgan risk bilan birgalikda 

---

210 
oʻrganiladi. Ushbu risk turi kredit uchun qoʻyilgan garovni sotishdan tushgan 
mablagʻ ajratilgan kreditni qoplash uchun yetarli emasligi bilan bogʻliqdir, 
natijada, bank oʻz talabini toʻla qondira olmaydi; 
– qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bogʻliq risklar. Bu risk korxonaning 
ish faoliyati bilan bogʻliq boʻlib (sotib olish, ishlab chiqarish va sotish), ammo 
boshqa risklardan farqli oʻlaroq bu riskka korxona rahbaridan bogʻliq boʻlmagan 
faktorlar taʻsir koʻrsatadi, masalan tarmoqning rivojlanishi va konyukturasi. Bu 
riskning hajmini investitsion dastur va ishlab chiqarilgan mahsulot turi va sifati 
belgilaydi; 
– kapitalning tarkibiy qismi bilan bogʻlik risklar. Bu risklar passivlarning 
tarkibiy qismi va ishbilarmonlik riski bilan bogʻlik. 
Bank kredit riskining darajasi quyidagi omillarga bogʻliq: 
– bank kredit faoliyatining maʻlum bir sohada markazlashuvi darajasi; 
– oʻziga xos maʻlum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan mijozlarga 
kredit va boshqa bank xizmatlarining qanchaga toʻgʻri kelishi; 
– kam oʻrganilgan, yangi, noanʻanaviy sohalarda bank faoliyatining 
markazlashuvi; 
– kredit berish, qimmatli qogʻozlar portfelini shakllantirish boʻyicha bank 
siyosatiga xususiy va jiddiy oʻzgarishlar kiritish; 
– yangi va yaqinda jalb qilingan mijozlarning foizi; 
– qisqa vaqt ichida amaliyotga juda koʻp xizmatlarning kiritilishi (u vaqtda 
bankda salbiy talablar koʻpayishi mumkin); 
–bozorda sotilishi qiyin boʻlgan qimmatliklarni yoki qiymati tez tushadigan 
narsalarni garov sifatida qabul qilib olish va b. 
Kredit risklarini baholashning besh asosiy oʻlchovi mavjud: