N. T. Alimxodjayeva z. A. Ikramova

Mustaqil tayyorlanish uchun o„quv adabiyotlar 
 
1.
A.G. Mahsumov, A.J..Jo‗raev «Bioorganik kimyo» Toshkent, «O‗zbekiston 
milliy ensiklopediyasi» 2007. (77-115 bet). 
2.
Н.А. 
Тюкавкина. Руководство к лабораторным занятиям по 
биоорганической химии. M., «Медицина» 1985 г. (55-68 стр). 
3.
Н.А. Тюкавкина, Ю.И.Бауков. «Биоорганическая химия» М., «Медицина» 
1965 г. (117-148 стр). 
Moddalarning boshqa bir modda bilan ma‘lum tezlikda ximiyaviy
reaksiyaga kirish kobiliyati shu moddaning reaksion qobiliyati deyiladi. Bunda 
reaksiyaga kirishayotgan modda s u b s t r a t, kushilayotgan modda esa r e a g e 
n t deyiladi. Organik birikmalar orasida boradigan reaksiyalar reaksiyaga 
kirishayotgan molekulalardagi kovalent bogining uzilish holatiga qarab quyidagi 
mexanizmda boradi: 

G o m o l i t i k mexanizm. 

G e t e r o l i t i k mexanizm. 
Gomolitik (radikal) mexanizm bilan boradigan reaksiyalarda reaksiyaga 
kirishayotgan molekulaning kovalent bog‗i uzilib, o‗zida juftlashmagan elektron 
tutgan atom yoki atomlar gruppasi , ya‘ni erkin radikallar hosil bo‗ladi: 
Hosil bo‗lgan radikallar boshqa molekula bilan tuknashib, yangi moleakula 
va yangi radikal hosil qiladi. 
Bunday turdagi reaksiyalar r a d I k a l o‗ r I n o l I s h reaksiyasi deyiladi 

---

78 
va (S
R
) bilan belgilanadi. 
Geterolitik (ionli) mexanizm bilan boradigan reaksiyalarda reaksiyaga 
kirishayotgan molekulaning kovalent bogi uzilganda elektron juft bitta atomda 
koladi. 
Bunday holatda reagent X
+
uzining elektron jufti yordamida uglerod atomi 
bilan birikadi, u esa o‗z elektron juftidan ajralib chiqib anionga aylanadi. 
Ionli mexanizm bilan boradigan reaksiyalar ―reagent‖ning xarakteriga qarab 
2 xil tipga bulinadi. Agar reagent yangi bog hosil qilish uchun elektron juft bersa 
nukleofil reagent, bunday reagentlar ishtirokida boradigan reaksiyalar esa nukleofil 
reaksiyalar deyiladi. Nukleofil reagentlar manfiy zaryadlangan ionlardir:
OH
-
; RO
- 
; RS
- 
; RCOO
- 
; Hal
- 
; CN
-
Ko‗pchilik o‗rin olish reaksiyalar nukleofil mexanizmda boradi va n u k l e 
o f i l u r i n o‗ r I n o l i s h reaksiyalar S
N
bilan belgilanadi, n u k l e o f i l
b i r i k i sh reaksiyalar esa (A
N
) bilan belgilanadi.
Agar kimyoviy reaksiyalarda yangi bog hosil qilish uchun reagent juft 
elektron bermasa, bunday reagent elektrofil reagent, reaksiya esa elektrofil 
reaksiya deyiladi. Bunday reaksiyalarda substrat elektronodonor xossasini 
namoyon qiladi. Elektrofil reagentlar musbat zaryadli ionlardir: 
H
+
, NO
2
+
, Br
+
, AlCl
3
(FeCl
3
), C sp
2 
, H
3
O
+
, R
3
C
+
; R-C=O
+
E l e k t r o f i l o‗ r i n o l i s h reaksiyalar S
E
bilan belgilanadi, e l e k 
t r o f i l b i r i k i sh reaksiyalar esa A
E
bilan belgilanadi.
Ba‘zi reaksiyalar quyosh nuri ta‘sirida amalga oshib erkin radikallar(R) 
hosil bo‗ladi. R a d i k a l u r i n o l i sh reaksiyalar S
R
, r a d i k a l b i r i 
k i sh reaksiyalar - A
R
bilan belgilanadi.

---

79 
Spirtlardan suv ajralishi, galogenalkillardan galogenvodorod ajralishi bilan 
boradigan reaksiyalar e l i m i n l a sh yoki a j r a l i sh reaksiyasi (E) deyiladi . 
Organik reaksiyalar mexanizmlari 6 jadvalda keltirilqan.