O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Texnik talab. 
Unga isitish tizimlarining ishlatilish davrida samarali 
ishlashini ta'minlash, oddiy boshqarilishi, oson ta'mirlanishi, shovqinsiz ishlashi, 
issiqlik tashuvchining xavfsiz harakati va uskunalarning ishonchli hamda 
mustahkam ishlashi kabi talablar kiradi. 
Bu talablar shartli ravishda qabul qilinadi, chunki isitish tizimlarini 
loyihalash, qurish va ishlatish jarayoni mahalliy talablarga uzviy bog'liqdir. 
Yuqorida eslatilgan talablarning asosiy zarurlari sanitariya-gigiyenik va texnik 
talablarni tashkil qiladi. 
Binolarni isitishdan asosiy maqsad yi'ning sovuq davrida binolar tashqi 
devorlari, deraza oynalari, eshiklar, torn yopmalari va pastki qavat pollari orqali 
yo'qolgan issiqlikni to'ldirishdir. 
Tashqi havoning harorati bilan bino ichidagi havoning harorati orasidagi 
farq va tashqi to'siqning sathi qancha katta bo'lsa, binodagi to'siq konstruksiyalari 
orqali shuncha issiqlik yo'qotadi. 
Binoning issiqlikni qanchalik tashqi to'siqlarning konstruktiv tuzulishiga va 
qanday materialdan yasalganligiga, material zichligiga va boshqa ko'rsatkichlarga 
ham bog'liq. Masalan, bir jinsli yupqa devor qalin devorga nisbatan issiqlikni 
ko'proq o'tkazadi. Bir xil qalinhkka ega yog'och devor g'isht devorga nisbatan 
issiqlikni kam o'tkazadi va g'isht devorga nisbatan beton blokli devorlar ham 
issiqlik o'tkazuvchanligi kattadir. 
Ba'zi materia liar (g'isht, tosh, materiallar) issiqlikni organik va boshqa 
polimer (yog'och, namat, penoplast, kigiz, asbest) materiallarga nisbatan ko'proq 
o'tkazadi. Bu farq tashqi to'siq konstruksiyalarning turiga, material zichligiga, 
namligiga, issiqlik o'tkazuvchanlik va issiqlik o'zlashtirish koeffitsiyentiga hamda 
tashqi va ichki havo haroratlarining farqiga bog'liq. 
Demak, bino xonalarida zarur harorat muhitini tashkil etish uchun va tashqi 
to'siq orqali sarf bo'lgan issiqlikni tiklash uchun isitish asboblari quriladi. Binoni 
isitish uchun zarur bo'lgan issiqlik miqdori yoqilg'i yondirilib hosil qilinadi. 
Yoqilg'i qozonlar tagida yoki isitish otashx-onalarida yoqiladi va ulardan issiqlik 
suv, bug', havo ko'rinishida binoga quvurlar orqali o'tkaziladi. 

---

15 
Binoning xonalariga issiqhk asboblari orqah beriladigan issiqlik miqdori 
Vatt orqali o'lchanadi va Vt(Bm) deb belgilanadi. 
1.2. ISSIQLIK TA’MINOTI ISITISH TIZIMLARIGA QO'YILADIGAN 
ASOSIY TALABLAR 
Isitish tizimlari joylashishi va harakat doirasiga asosan mahalliy va markaziy 
turlarga bo'linadi. 
Mahalliy isitish tizimlari 
bir binoga xizmat qilib, ular asosiy uch elementdan 
iborat bo'ladi: issiqlik ishlab chiqaruvchi qozon qurilmalari, issiqhk tashuvchi 
quvurlar tizimi va xona ichiga o'rnatilgan isitish asbobi. Isitish tizimlaridagi 
issiqlik tashuvchi sifatida issiq suv, bug', elektr toki yoki biror turga mansub 
bo'lgan elementdan foydalaniladi. 
Markaziy isitish tizimlari 
esa birgina issiqlik ishlab chiqaruvchi qozon 
qurilmalaridan (issiqlik ishlab chiqaruvchi markaz) hosil bo'lgan issiqlik bilan ikki 
va undan ortiq binolarni isitishdan iborat bo'ladi. Issiqlik ishlab chiqaruvchi 
markaz o'rnida qozon qurilmalari yoki issiqlik almashtiruvchi uskunalar bo'hshi 
mumkin. Issiqlik almashtiruvchi uskunalarda o'ta isitilgan suv yoki bug' orqali 
(teploobmen) issiqlik asboblari uchun kerak bo'lgan haroratdagi issiq suvni 
vujudga keladi. Bunda markaziy issiqlik beruvchi uskunalar isitilayotgan binoning 
ichida joylashgan bo'lsa, bu qurilraa 
mahalliy issiqiik markazi 
yoki 
mahalliy qozon 
qurilmalari 
deyila-di. Aksincha, markaziy issiqiik beruvchi qurilmalar alohida 
turuvchi binoda joylashgan taqdirda ular issiqiik markazi, issiqiik stansiyalari 
(alohida turuvchi qozon qurilmalari) yoki issiqiik elektr markazi (IEМ-TETS) deb 
yuritiladi. 
Issiqiik tizimining ikkinchi asosiy elementlaridan biri issiqiik tashuvchi 
harakatlanadigan quvurlardir. Bu quvurlar issiq tarqatuvchi manbalarga ulangan 
magistral quvurlar, issiqiik asboblaridan issiqiik tashuvchi o'tib, sovutilib yig'ihb 
qaytuvchi magistral quvurlardan, tirgaklardan (vertikal), shahobcha quvurlardan va 
uzatmalardan iborat bo'ladi. 

---

16 
Issiqiik tizimlari markazlashtirilgan tizimini quyidagi turlari mavjud: 
A. Issiqiik tashuvchining turiga qarab, issiq suv yordarnida ishlaydi-gan, 
bug' yordarnida ishlaydigan, issiq havo yordarnida ishlaydigan va gaz yordarnida 
ishlaydigan isitish tizimlari mavjud. Bundan tashqari issiqiik tashuvchining paydo 
qilinishidagi uslubga qarab aralash holatda ishlaydigan, issiq suv-suvli, bug'-
havoli, bug'-suvli va havo-gazli isitish tizimlari mavjud. 
B. Issiqiik tashuvchining quvurlardagi harakat uslubiga qarab sun'iy va 
tabiiy issitish tizimlariga bo'linadi. Sun'iy isitish tizimida issiqiik tashuvchi 
mexanik kuch (so'rg'ich)lar yordarnida harakatga keltiriladi. Tabiiy isitish tizimida 
issiqiik tashuvchi tabiiy bosim kuchi ta'siri ostida harakatga keladi. Tabiiy bosim 
kuchi ta'siridan issiqiik tashuvchi, issiqiik ishlab chiqaruvchi markazda 
isitilayotgan muhitga va issiqiik asboblaridan sovigach qaytib kelayotgan issiqiik 
tashuvchining zichliklaridagi arifmetik farq evaziga harakatga keladi. Bu issiqiik 
tizimlaridagi bosim kuchini issiqiik qurilmalaridagi 
gravitatsion bosim 
deb ham 
ataladi. 
D. Issitish tizimlaridagi issiqiik tashuvchining boshlang'ich haroratiga qarab 
past haroratli va yuqori haroratli isitish tizimlariga bo'linadi. Yuqori haroratli 
isitish tizimidagi issiqiik tashuvchining harorati 1500 С gacha bo'lib, past haroratli 
isitish tizimidagi issiqiik tashuvchining harorati 700 С gacha bo'ladi va o'rta 
haroratlisi 700 С dan 1000 С gacha bo'ladi. 
Isitish tizimlarining markazlashtirilgan tizimining sxemasi misol ariqasida 
1.2-rasmda ko'rsatilgan. 
Doimiy harakatda bo'luvchi issiqlik tashuvchilar (suv, bug', havo va gaz) 
doimo issiqlikni issiqlik beravchi manbadan yig'ib olgach, uni eltib issiqlik 
asbobida xona ichidagi havoga uzatadi. Issiqlik tashuvchi yetarli darajada tez va 
yaxshi harakat qilishi hamda arzon bo'lishi lozim. Yer kurrasining o'ta sovuq 
joylarida isitish tizimlaridagi suvning muzlab qolmasligi uchun kalsiy xloming 27 
foizli eritmasi suvga qo'shiladi. Issiqlik tashuvchilarning xususiyatlariga qarab 
ulardagi afzallik va kamchiliklar bir-biriga solishtirib ko'riladi. 

---

17 
Suvning issiqlik tashuvchi sifatida keng ko'lamda ishlatilishi, uning 
siqilmasligi, katta zichlikka ega ekanligi va issiqlik sig'imining kattaligidadir. Suv 
haroratga bog'iiq holda zichligini, hajmini va yopishqoqlik xususiyatini o'zgartiradi 
va bosim hamda haroratning o'zgarishiga bog'iiq holda havoni o'ziga eritib qabul 
qilishi va uni chiqarish qobiliyatiga ega. 
Agar isitish tizimlarida issiqlik tashuvchi suv bo'lgan taqdirda ham 
xonalardagi havo haroratini bir xil ushlash miunkin. Bu issiqlik asboblari oldidagi 
jo'mraklar yoki tirgaklarda o'rnatilgan ventillar yordamida amalga oshiriladi. 
Ammo suv, quvur va asboblarning issiqlik inertsiyasi ta'siridan havo harorati 
1÷2°C atrofida o'zgarib turishi mumkin. 
Sanitariya-gigiyenik talablardan yana biri isitish asboblari sirtining 
haroratini cheklashdir. Buning sababi organik changiar issiqlik uskunalari yuzasiga 
o'tirgach ular baland harorat ta'siridan ko'chib ko'mir oksidi chiqara boshlaydi. Bu 
haroratning chegarasi issiqlik uskunasining tashqi yuzasida haroratning 650ºC-
700º С oralig'ida chang ajralish jarayoni boshlansa, t > 800º С da jadal ravishda 
chang ajrala boshlaydi. 
Suvning harorati 1500-700C, bug' 0,17 MPa bosim ostida 130 °C harorat 
bilan va havoning harorati 600-150 °C oralig'ida bo'lganda hisoblar natijasi 1.1-
jadvalda keltirilgan. 
Bu jadvaldan foydalanib chiqarilgan xulosa asosida issiqlik tashuvchilaming 
eng samarali turini tanlash mumkin. Qo'shimcha qihb shuni aytish raumkinki, ko'p 
qavath binolarning isitish tizimlarini loyihalashda bug'li tizimni qabul qilish lozim, 
aks holda tizimdagi gidrostatik bosim kuchi ta'sirida quvurlar mustahkamligi 
chidashga qodir bo'lmay qolishi mumkin. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda 
baland qavatii binolardagi isitish tizimlari bug' bilan ishlaydi (AQSH). Issiqlik 
tashuvchilarni bir-biriga nisbatan o'ziga xos ustunliklari va kamchiliklari mavjud. 

---

18 
1-jadval