Юлдашeв А. Сирожиддинов И. Хусаинов М

 

---

154 
 
 
7-чизма 
Корхона харажатларининг туркумланиши 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ХАРАЖАТЛАР 
ТУРКУМЛАШ МЕЗОНЛАРИ 
 
ЎЗГАРУВЧИ
ХАРАЖАТЛАР 
ТАШҚИ 
ХАРАЖАТЛАР 
 
ИЧКИ 
ХАРАЖАТЛАР 
 
ДОИМИЙ 
ХАРАЖАТЛАР 
МАҲСУЛОТ 
ТАННАРХИГА 
КИРИТИЛАДИГАН 
ХАРАЖАТЛАР 
 
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 
ЖАРАЁНИДАГИ
ИШТИРОКИГА КЎРА 
ИШЛАБ 
ЧИҚАРИШ 
ХАРАЖАТЛАРИ 
НОИШЛАБ 
ЧИҚАРИШ 
ХАРАЖАТЛАРИ 
 
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 
ҲАЖМИНИНГ 
ЎЗГАРИШИГА 
НИСБАТАН
КОРХОНАНИНГ 
МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТИ 
НАТИЖАСИДА ЮЗАГА 
КЕЛАДИГАН 
 
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 
РЕСУРСЛАРИНИНГ 
МАНБАСИГА КЎРА
МОЛИЯВИЙ 
ФАОЛИЯТ 
БЎЙИЧА 
ХАРАЖАТЛАР 
 
ДАВР 
ХАРАЖАТЛАРИ 
 
БЕВОСИТА 
ХАРАЖАТЛАР 
 
 
БИЛВОСИТА 
ХАРАЖАТЛАР
МАҲСУЛОТ 
ТАННАРХИГА ОЛИБ 
БОРИЛИШИ 
ЖИҲАТИДАН 
ФАВҚУЛОДДА 
ЗАРАРЛАР 

---

155 
Ишлаб чиқариш харажатлари бевосита ишлаб чиқариш жараёнини 
амалга ошириш билан боғлиқ қуйидаги харажатлардан ташкил топади: 
бевосита моддий материал харажатлари; 
бевосита меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; 
ишлаб чиқаришга тааллуқли устама харажатлар. 
Бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган 
харажатга ноишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. Унинг 
таркибига: 
маҳсулотни сотиш билан боғлиқ харажатлар; 
маъмурий бошқарув харажатлари; 
бошқа операцион харажатлар ва зарарлар; 
молиявий фаолият бўйича харажатлар; 
фавқулодда зарарлар киради. 
Корхоналарнинг ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиладиган ўзига 
тегишли ресурслар сарфи унинг ички харажатларини, ташки мол етказиб 
берувчилар ва бошқа субъектлардан сотиб олинган ресурслар учун 
тўловлар корхонанинг ташқи харажатларини ташкил қилади. 
Қисқа муддатли даврда маҳсулот ҳажмининг ўсишига нисбатан 
доимий ва ўзгарувчи харажатлар фарқ қилади.
Доимий харажатлар маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ 
бўлмай, корхонанинг маълум бир вақт оралиғида сарфлаши қатъий 
белгилаб қўйилган ўзгармас харажатларини ифода этади. Бунга асосий 
воситаларнинг эскириш, бошқарув ходимларининг меҳнат ҳақи, суғурта 
тўловлари, телефон учун абонентлик тўлови ижара тўловлари ва шунга 
ўхшашларни мисол қилиб келтириш мумкин. Доимий харажатларнинг 
ўзига хос хусусияти шундан иборатки, маҳсулот ҳажмининг ошиб бориши 
билан бир бирлик маҳсулотга тўғри келувчи доимий харажатлар камайиб 
боради. 
Ўзгарувчан харажатларнинг миқдори маҳсулот ишлаб чиқариш 
ҳажмининг ўсиши ёки камайишига қараб ўзгариб туради, яъни 
маҳсулотнинг ҳажмига мутаносиб бўлади. Ўзгарувчан харажатларнинг 
таркибига ишчиларнинг меҳнат ҳақи ва унга нисбатан ажратмалар, хом 
ашё, ёнилғи-мойлаш материаллари, ёқилғи ва энергия, транспорт 
харажатлари ҳамда бошқа ресурсларнинг сарфи киради. Ўзгарувчи 
харажатларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, маҳсулот 
ҳажмининг ошиб бориши бир бирлик маҳсулотга тўғри келувчи 
ўзгарувчан харажатларнинг ўзгаришига таъсир кўрсатмайди. 
Доимий ва ўзгарувчи харажатларнинг йиғиндиси хўжаликнинг