Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

Kanal uzani suvni kam utkazadigan qoplamalar bilan qoplash.
Beton yoki temir beton qoplamalar. Kanal uzanini bunday qoplamalar bilan qoplash asosan 
suv juda tanqis bulgan tizimlarda suv tezligini boshqarish zaruriyati bolgan tizim qismlari va 
inshootlarda, kanal uzani kup utkazuvchan 
tuproqlarda loyixalanganda qullanilib ular suv isrofgarchiligini 90-95%gacha kamaytirish 
imkonini beradi va uzoq yillar xizmat qiladi. 
Beton qoplamalarni qalinligi urta tuproqlarda 7-15 sm, bush tuproqlarda 18-20sm bulsa, 
temir beton qoplamalar va plitalar 5-8 sm qalinlikka yotqiziladi. Kanalni yon devorini qiyaligi 
m>1-1,5. Ulardagi konstruktiv (xar 3-4 m dagi) va xarorat (xar 10-12 m dagi) choklar 
aksariyat xollarda, umumlashtirilib ular mastika, qorasaqichlar bilan tuldiriladi. 
Bu qoplamani ustunligi va kamchiliklari, qurilish jarayoni, ularga quyiladigan talabalar bilan 
siz qishloq xujalik gidrotexnik melioratsiya kursidan tanishsiz. 
. Nov(lotok) va quvurlar. Хozirgi vaqtda asosan xujalik ichki sugorish tarmoqlari nov (lotok) 
va quvurlar bilan jixozlanmoqda. Bu xolatda suv isrofgarchiligi 96-98%gacha qamaytirilibgina 
qolmasdan bu tizimlarda xosil qilinadigan bosimdan qishloq xujalik ekinlarini sug
,
orishda 
foydalanish mumkin. Novlardan tug
,
ri foydalanilganda ular uzoq muddat xizmat qilishi 

---

muqarrar va ular 200-900 l/s suv sarfiga muljallanib ularda suv tezligi 6 m/s gacha bulishi 
ruxsat etiladi. Quvurlar asbestotsement yoki platmassa materialdan yasalib ularni yer ostiga 
joylashtirilishi YeFKni qiymatini oshirish imkonini beradi.
Asfalt (bitum mineral moddalar aralashmasi) materialli qoplamalar. Bu qoplamalarni qalinligi 
5 -8 sm bulib, ular zichlangan yoki 10-15 sm qalinlikdagi shag
,
al yotqizilgan tusham ustiga 
yotqiziladi. 
Bu qoplamalarni ut ulan teshishi mumkinligini xisobga olib asfalt yotqiziladigan asosga 
suyuq beton qoplamasi tushalishi yoki asos gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. Bu 
qoplama material ochiq qurinishda: a) armaturalangan yoki armaturalanmagan asfalt beton, 
«buyra»lar ustidan 20 sm qalinlikdagi maxalliy tuproq tushami tushaladi.
Bu qoplamalar suv isrofini 80-90 % kamaytirib uzoq xizmat qilishi aniqlangan. 
Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Qalinligi 0,1-0,2 mm bulgan plastmassa 
plyonkalari (polietilen, polivenilxlorid va x.o.) suv isrofini 90-95 %ga kamaytirsada 2-3 
mavsumdan sung (ayniqsa agarda ularni ustida ximoya tusham bulmasa) uz xususiyatlarini 
yuqotishi kuzatilgan. Bu qoplamalardan beton qoplama tushamlarini qatlamlari orasida xam 
qullashadi. Bu qoplamalarni ustiga ximoya qatlam (tuproq,yoki beton tushalganda, ularni 
xizmat muddati uzayadi. 
gil tuproqli qoplamalar yoki gil ekranlar. 
Bu ekran yoki qoplama gil va og
,
ir sog
,
tuproqlarni uzlarini yoki bentonit bilan aralashmasini 
30 sm li tushami kurinishida yoki ustida 30-40 sm li tuproq tushami bulgan 5-8 sm li tusham 
kurinishida buladi. Bunday qoplamalar suv isrofini 60-80%ga kamaytiradi. Shu urinda tarkibi 
60-65 %gil, 35-40 % qum shag
,
al bulgan qalinligi 10-15 sm bulgan glinobeton tushami xam 
suv isrofini kamaytiradi. Bunday ekranli kanaldagi suvni tezligi 0,7-0,8 m/sdan oshmasligi 
kerak.
Тosh va g
,
isht qoplamalar asosiy tog
,
li va tog
,
oldi sug
,
orish tizimlarida qullinilib suv isrofini 
50-60%ga kamaytirishi va 20-30 yil xizmat qilishi kuzatilgan. Bu tadbir asosan qul kuchi 
bilan bajarilishini xisobga oladigan bulsak juda qimmat va kam unumli tadbirlar tarkibiga 
kiradi. 
Yuqorida keltirilgan suv isrofini kamaytirish tadbirlarini uzaro taqqoslash va samaradorligini 
quyidagi jadvaldan kurish mumqin. 

---

Su
,
gorish tarmoqlari umumiy uzunligini qisqartirish. Bizga ma’lumki suv isrof qiymati tizim 
uzunligiga tug
,
ri proporsional, ya’ni kanal qancha uzun bulsa suv isrofi shuncha kup buladi. 
Su
,
gorish kanallari uzunligini kamaytirish uchun sug
,
orish maydonlari qayta qurilishi 
(sug
,
orish dalalari kengaytirilishi (12-20 ga), yerlar tekislanishi, zamonaviy sug
,
orish 
texnikalari qullanilishi va x.o.) kerak. 
Suvdan navbat bilan foydalanishni joriy etish. Bizga ma’lumki suv isrofini solishtirma 
qiymatini aniqlashda kanaldagi suv sarfi qancha katta bulsa solishtirma qiymat shunchalik 
kichik buladi, demak suv isrofi xam kam buladi. Sug
,
orish suvi kamchil davrlarda suv sarfini 
suv iste’molchilari urtasida taqsimotida navbatni joriy etish, sug
,
orish suvini bir sug
,
orish 
maydoniga tuplash ish unumi va tizimni FIK qiymatini oshirishga olib keladi. 
4-jadval Suv isrofiga qarshi qullaniladigan tadbirlarni samaradorligi. 
Suv 
isrofgarchili-
giga 
qarshi 
tadbirlar. 
1m
2 
yuziga sarf 
buladigan 
material. 
Хizmat 
muddati, yil 
Suv isrofini 
qamaytirish 
foizi. 
Beton qoplamalar
a)monolit 
0,07-)0,04m3 
25-30 
95 
B)yig
,
ma 
0,05-0,1m3 
50 
95 
V)nov(lotok)
- 
40-50 
96 
G)quvur 
- 
>20 
98 
Asfalt qoplamalar 
0,03-0,08 m3 
5-6 
98 
Plastik qoplamlar: 
A)polietilen 
0,05-0,27 qg 
3-7 
95 
B)polivenil-xlorid 
0,05-0,27 qg 
3-7 
95 
Тosh 
va 
gisht 
qoplamalar: 
50-100 qg 
20-30 
50-60 
Gruntlarni tuzlash 
3-5 qg 
5-8 
60-70 
Gruntlarni 
silikatlash 
- 
5-8 
50-60
Gil ekranlar 
0,1-0,35 m3 
10 
60-80 

---

Gruntlarni 
bitumlash
4-9 qg 
3-4 
60 
Bentonitni qullash 
0,01-0,06 
2-5 
80 
Kolmatatsiya qilish 5-10 qg 
12 
60 
Kanal 
uzanini 
yumshatish 
- 
1-2 
40 
Kanal 
uzanini 
shibbalash 
- 
3-5 
50-60