O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

---

117 
g) qiymat va bahoning shakllanishi 
A.Smit «sarfli» qiymat nazariyasiga asos soldi. U tovarning 
foydaliligi (iste‘mol qiymati) bilan almashuv qiymatini bir-biriga qarshi 
qo‗ydi va almashuv qiymatining shakllanishini tahlil qilishda 
foydalilikni inkor etdi. Keyinchalik, bu nazariyadan ikki qarama-qarshi 
yo‗nalish hisoblangan – iqtisodiy liberalizm va sotsializm vakillari 
o‗zlarining tamoyillarini asoslash uchun foydalandilar. 
A.Smit bozor bahosining beqarorligini talab va taklifdagi doimiy 
o‗zgarishlarning natijasi ekanligini ko‗rsatib o‗tadi. Lekin boylikning 
«haqiqiy» qimmati doimo o‗zgarib turishi mumkin emas. Shuning 
uchun A.Smit o‗z oldiga tovarning «real», «tabiiy» bahosini, ya‘ni 
uning qiymatini topish vazifasini qo‗ydi. Bunda u bir vaqtning o‗zida 
ikki har xil konsepsiyadan foydalandi. Birinchisi – tovarning qiymati 
faqat unga sarflangan mehnat bilan aniqlanadi: qancha ko‗p mehnat 
sarflansa, tovar shuncha qimmat bo‗ladi (bu konsepsiya D.Rikardo va 
K.Marks iqtisodiy ta‘limotlarining asosini tashkil etadi). Ammo ushbu 
qoida A.Smitning fikricha, faqat jamiyat taraqqiyotining dastlabki 
bosqichlarida, «qoloq jamiyatlarda» qo‗llaniladi. Lekin sivilizatsiya-
lashgan jamiyatda tovar qiymatini aniqlashda kapital va yer ham 
hisobga olinadi. Ikkinchi konsepsiya ana shunday paydo bo‗ladi, unga 
binoan tovar qiymatini yaratishda barcha ishlab chiqarish omillari 
(mehnat, kapital, yer) qatnashadi. Shunga muvofiq, tovar qiymati 
mehnat sarflaridan, foyda va yer rentasidan tashkil topadi, ya‘ni ishlab 
chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi.