Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

Xedjerlovchilar 
Xedjierlash faoliyatida forvard va optsion shartnomalaridan foydalanishda ular 
o‗rtasida fundamental farq mavjud. Forvard shartnomasida narxni belgilash orqali 
risk netrallashtirishga qaratiladi, ya‘ni xedjerlovchi shartnomada ko‗rsatilgan 
moliyaviy aktivni olish uchun to‗lovni amalga oshiradi. Optsion shartnomasida esa 
sug‗urta ta‘minlanadi. Xedjerlovchilar investorlar uchun o‗zlarini kegusida salbiy 
narx shakllanishi natijasida zarar ko‗rishlaridan himoya qilishni, ya‘ni yaxshi narx 
shakllanishidan foyda ko‗rishlari uchun imkon yaratishlarini maslahat berishadi. 
Forvard shartnomalaridan optsionlarning farqli jihati oldindan to‗lanadigan to‗lovni 
o‗z ichiga oladi.
Spekulyatorlar 
Xedjerlovchilar moliyaviy aktiv narxida salbiy baho shakllanishidan o‗zini 
chetga olishni xohlashsa, spekulyatorlar bozordagi pozitsiyani o‗z qo‗liga olishni 
istashadi. Ikalasi ham bu bozorda moliyaviy aktivlar narxi yuqoriga ko‗tarilsa ham 
tushsa ham mablag‗ tikuvchilar hisoblanishadi. Fyucherslar va optsionlar 
spekilyatorlar uchun o‗xshash instrumentlar hisoblanishadi sababi, ular qaysi yo‗l 
bilan leveredjlar qo‗lga kiritilishini ta‘minlaydilar. Biroq, bu yerda bu ikkisi 
o‗rtasida muhim farq mavjud. Qachonki spekulyatorlar fyucherslardan 
foydalanishsa, yo‗qotilishi mumkin bo‗lgan zarar va yutilishi mumkin bo‗lgan 
daromad o‗rtasidagi farq juda ham katta. Qachonki optsionlar ishlatilsa, bozorda 
qanday yomon holat kelib chiqishidan qa‘tiy nazar, spekulyatorlarning 
yo‗qotishlari optsion shartnomasi uchun to‗langan to‗lov orqali chegaralangan. 
Atbitrajchilar 
Arbitrajchilar bu forvard, fyuchers va optsion shartnomalari bozoridagi 
uchinchi muhim bo‗lgan guruh ishtirokchilar hisoblanishadi. Arbitraj bu risksiz 

---

foydani sug‗urtalash orqali birdaniga ikki va undan ko‗p bozorlarda 
transaktsiyalarni amalga oshirish imkonini beruvchi derivativ instrument yoki 
shartnoma hisoblanadi. Derivativlar ko‗p tomonlama faoliyatni amalga 
oshiriladigan instrumentlar hisoblanishadi. Yuqorida aytilganidek, ular moliyaviy 
aktivlarni xedjerlashda, spekulyativ va arbitraj faoliyatlarda foydalaniladi. Ba‘zan 
savdogarlar risklarni xedjerlash vakolatiga ega yoki arbitraj strategiyasiga ergashsa 
(tushungun yoki tushunmagan holda) spekulyatorlarga aylanadi, ammo natijalar 
falokatli bo‗lishi mumkin. Afsuski, hattoki savdogarlar riskni chegaralashga 
harakat qilsada, moliyaviy aktivlar bozorida katta xatoliklar yuzaga kelishi 
mumkin. 2007- yil iyulidagi kredit inqirozining yuzaga kelishiga undagan davridagi 
derivativlar bozoridagi savdogarlarning ba‘zi faoliyatlari ular ishlagan moliyaviy 
institutlar tomonidan bo‗lishi mumkin deb o‗ylashganlaridan ko‗ra xavfliroq 
bo‗lishini isbotladi. Kredit inqirozidan chiqariladigan asosiy xulosa bu moliyaviy 
institutlar doimo ―Qanday xatolik yuzaga kelishi mumkin?‖, va ―Agar bu xato 
yuzaga kelsa, qancha miqdorda yuqotish yuzaga kelishlilig?‖ degan fikrni doimo 
o‗z yodlarida saqlashlari kerak.