Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

Derivativlar
bu moliyaviy instrumentlar bo‗lib, ularning qiymati bozordagi 
boshqa asosiy o‗zgaruvchilarning qiymatiga bog‗langan bo‗ladi. Bir so‗z bilan 
aytganda o‗zgaruvchilarning asosli hosilasi bu savdolashayotgan moliyaviy 
aktivning narxi bo‗lib xizmat qiladi. Misol uchun, aktsiya optsioni bu hosilaviy 
instrument (derivativ) bo‗lib uning qiymati aktsiya narxiga bog‗liq bo‗ladi. 
Umuman olganda, derivativlar deyarli biror bir o‗zgaruvchiga bog‗langan bo‗ladi.
Xalqaro derivativlar bozori talab va taklif qonuni asosida derivativlar bilan 
ajratishlar bajarish tizimiga xizmat ko‗rsatuvchi va tartibga soluvchi o‗ziga xos 
rasmiylashtirilgan mexanizmni ifoda etadi.
Derivativlar ayriboshlanishi bu bozor bo‗lib unda standardlashgan 
shartnomalar savdosi amalga oshiriladi, ya‘ni o‗zaro moliyaviy aktivlar 
ayriboshlanishi orqali tushuntiriladi. Derivativlar ayriboshlanishi bu uzoq davrdan 
buyon mavjud bo‗lib, Chikago Savdo Kengashi 1848- yildan so‗ng o‗z faoliyatini 

---

186 
boshlab savdogarlar va fermerlar o‗rtasida o‗zaro ayriboshlashlar xizmatini ko‗rsata 
boshladi. Avvaliga uning asosi faoliyati sotilgan don mahsulotlarining maqdori va 
sifatlarini standartlashtirishdan iborat edi. Qisqa vaqt davomida, birinchi fyuchers 
shartnomasi amalga oshirildi va u qaytib keladigan shartnoma nomi bilan ma‘lum 
bo‗ldi. Spekulyatorlar tez orada bu shartnomalarga katta qiziqish bilan qarashdi va 
bu turdagi shartnomalarning oldi–sotdisi don mahsulotlariga nisbatan jozibador 
muqobil tavarga aylandi. 1919- yilda Chikago Savdo birjasida raqobatchi 
fyucherslar almashinuvi faoliyati amalga oshirila boshlandi. Hozirda fyucherslar 
ayriboshlanishi butun dunyo bo‗ylab amalga oshirilib kelinmoqda. 
Chikago optsionlar ayriboshlash kengashi 1973- yildan boshlab kol optsion 
shartnomalari savdosini boshladi va 1977- yildan esa put optsion shartnomalari 
savdosini amalga oshirdi. Umuman hozirda asosiy aktivlar aylanmasi xorijiy 
valyutalar, fyuchers shartnomalari hamda aktsiyalar va aktsiya indekslarini o‗z 
ichiga oladi. 
Xalqaro derivativlar bozori to‗g‗risidagi statik malumotlarni Xalqaro hisob-
kitoblar banki tomonidan yuritib kelinadi. Jumladan, bugungi kunda bozorning 
umumiy hajmi quyidagi jadvalda keltirilgan.