Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

8.3-rasm. Raqobatning turlanishi: tizimli yondashuv
19
 
Rasmdan ko‗rinib turibdiki, makroiqtisodiy yo‗nalishda – iqtisodiyot 
miqyosidagi, mezoiqtisodiy yo‗nalishda – tarmoq miqyosida, mikroiqtisodiy 
19
Эргашходжаева Ш.Д. Халқаро рақобат. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2013 й. 252 бет.
Yuzaga chiqish darajalari 
Makro-iqtisodiy 
Raqobat – ko‘pqirrali hodisa 
Mezo-iqtisodiy 
Mikro-iqtisodiy 
Nano-iqtisodiy 
Iqtisodiyot 
miqyosida 
Tarmoq 
miqyosida 
Mahsulot bozori 
miqyosida 
Firma miqyosida 
R A Q O B A T
Bozor ho‘jaligining 
amal qilish tamoyili 
Bozor 
agentlarining 
o‘zaro aloqa 
mexanizmi 
Iqtisodiy 
maqsadga 
erishish usuli 
Raqobat ho‘jalik faoliyatini 
muvofiqlashtirish usullari 
miqyosida 
Kapital 
raqobati 
Biznes-
birliklar 
raqobati 
Omilkorlik 
raqobati 
Raqobat 
ustunliginini 
qo‘lga kiritish 
usuli 

---

161 
yo‗nalishda – mahsulot miqyosida va nano iqtisodiy yo‗nalishda firma
miqyosidagi raqobatni yuzaga chiqish darajasi ifodalangan. 
Erkin raqobat davrida raqiblar kurashining ikki asosiy shakli amal qiladi:

tarmoq ichidagi; 

tarmoqlararo raqobat. 
Tarmoq ichidagi raqobat deganda bir tarmoqqa kiradigan firmalar o‗rtasida 
tovarlarni ishlab chiqarish va sotishshng qulay sharoitlari va yaxshi foyda olish 
uchun kurashish tushuniladi. Har bir tarmoqda korxonalarniyag texnika darajasi va 
mehnat unumdorligi darajalari turlicha bo‗lganligi sababli, ular chiqarayotgan 
tovarlarning individual qiymati ham har xil bo‗ladi. Biroq, bizga ma‘lumki, tovar 
xo‗jaligida qiymat qonunining amal qilishi sababli turli individual qiymat ijtimoiy 
bozor qiymatiga keltiriladi. Bunga sabab tarmoq ichidagi raqobat kurashidir.
Tarmoqlararo raqobat deganda turli tarmoq firmalari o‗rtasida eng yuqori 
foyda olish uchun olib boriladigan kurashni tushunamiz. Kapitalning xususiyati 
shuki, u doimo harakatda bo‗lib, o‗z sohibiga foyda keltirib turishi kerak. Kapital 
sohiblari esa ularni foydaliroq sohalarga joylashtirishga harakat qiladilar. Ular 
uchun nimani bozor ko‗tarsa, shuni ishlab chiqarib ko‗proq foyda olish muhimdir. 
Tarmoqlararo raqobat kurashi kapitalni yaxshi foyda keltiradigan oohalarga 
joylashtirish uchun boradi. Qaerda foyda ko‗p bo‗lsa, shu erga resurslar oqib 
o‗tadi, chunki shu erdagi tovarga talab ko‗p bo‗lib, u qondirilsa, yaxshi foyda 
ko‗rish mumkin. 
Raqobatning ikki usuli bor: narx vositasida raqobatlashuv, narxdan 
foydalanmay raqobatlashuv. Erkin raqobat davrida raqobat kurashning bosh usuli 
tovarni raqibinikidan pastroq narxda sotish bo‗lgan. Bu usulni qo‗llash uchun 
korxona boshqalarnikidan ko‗ra unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq 
ishchilarni yollashi va mehnatni yaxshiroq tashkil etishi kerak. Faqat shu 
holdagina, uning tovarini individual qiymati bozor qiymatidan past bo‗lib, bu 
narxni tushirish imkoniyatini beradi. Iqtisodiyotning monopollashuvi raqobat 
kurashi usullarini ham o‗zgartiradi. Endi narx vositasida amalga oshiriluvchi 
raqobat usullari o‗rnini narx bilan bog‗liq bo‗lmagan usullar egallay boshlaydi. 

---

162 
Raqobat kurashida mahsulot sifati, mahsulotni sotish shart-sharoitlarini yaxshilash 
va reklama qilishning ahamiyati ortib boradi.
Yirik korporatsiyalar narxni tushirish yordamida raqobatchisini bozordan 
o‗zi ziyon ko‗rmagan holda siqib chiqarishi amrimahol bo‗lganidan, u bozordagi 
vaziyatni o‗zgartirish uchun o‗zining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni 
kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. SHu sababli, hatto inqiroz davrlarida 
ham, narxlar barqarorligicha qolaveradi. 
Narxsiz raqobat monopoliyalar bor joyda ham muhim o‗rin egallaydi, 
chunki: 
1) narxni pasaytirish tovar sotishni ko‗paytirish imkonini bermaydi, chunki 
raqib ham narxni pasaytirishya mumkin, bundan hech kim yutmaydi. Bas, shunday 
ekan, tovar sifatini oshirish, savdo xizmatini yaxshilash yo‗liga o‗tiladi, bu bilan 
tovar sotishni ko‗paytirish mumkin; 
2) yirik firmalar kuchli bo‗lganligi sababli mahsulotyai yangilash, uni 
modernizatsiyalash va reklamaga katta pul sarflay oladilar. 
Narx bilan bog‗liq bo‗lmagan raqobat usullarining qo‗llanishi o‗zaro 
kurashda narxdan foydalanilmaydi degan gap emas. U ko‗proq yashirin tus 
olmoqda, ya‘ni tovarlar e‘lon qilingan narxlardan arzonga sotiladi, bundan 
boshqalar ogoh etilmaydi. Bu, ayniqsa, mavsumiy tovarlar sotishda qo‗llanadi. 
Narx vositasidagi raqobat jahon bozoriga ham kirib borgan. U erda narx bilan 
raqobat qilish po‗lat, gazlama, elektronika, kimyoviy va qishloq xo‗jalik 
mahsulotlari bozorlariga xosdir.