Uslubiy majmua

YAngi davrda inson falsafaning diqqat markazidan tushmadi, lekin unga
bo‗lgan 
qiziqish asosan, ijtimoiy munosabatlardagi ishtiroki bilan bog‗landi. YAngi davrda insonga 
biluvchi sub‘ekt sifatida yondashildi. Masalan, Dekart insonning mohiyati, o‗ziga xos 
xususiyatini uning tafakkuri, fikrlash qobiliyatida ko‗rdi. XVIII asr fransuz materialist 
faylasuflari (Didro, Golbax, Gelvetsiy, Lametri) tabiatshunoslik va mexanika sohasida erishilgan 
hayratomuz yutuqlar ta‘sirida insonning jonini ong bilan, tanasini esa – avtomat, mashina bilan 
tenglashtirib, uni mexanistik talqin qildilar.
Buyuk nemis faylasufi I.Kant (1724-1804) insonni tushunish yo‗lida muhim qadam 
tashladi. U inson betakror mavjudot va u haqda alohida falsafiy mulohaza yuritish mumkin, deb 
hisoblar edi. Ayni vaqtda, u «inson uchun maktab bo‗lib xizmat qiladigan madaniyat sohasidagi 
barcha muvaffaqiyatlarning maqsadi o‗zlashtirilgan bilim va ko‗nikmalarni amalga tatbiq 
etishdan iboratdir. Ammo bu bilimlar tatbiq etilishi mumkin bo‗lgan dunyodagi eng muhim 
predmet insondir, zero u o‗zi uchun pirovard maqsaddir»
1
, deb qayd etadi.
Dunyoning butun rang-barangligi orasida I.Kant tabiatning turli, lekin bir-biri bilan 
uzviy bog‗langan uch darajasi: notirik tabiat, tirik tabiat va inson tabiatini farqladi. Uning 

---

101 
fikricha, bu darajalarning har birida tabiat o‗z qonunlariga, chunonchi: notirik tabiat – mexanika 
qonunlariga, tirik tabiat – maqsadga muvofiqlikka bo‗ysunadi, inson tabiati esa erkinligi bilan 
tavsiflanadi. Ayni vaqtda u inson tabiatini qolgan ikki tabiatga bog‗lash va ular orqali bilish 
mumkin emasligini ta‘kidlaydi. Inson tabiatini faqat uning erkinlikdan kelib chiqadigan o‗z 
qonunlariga muvofiq anglab etish mumkin. SHunday qilib, I.Kant inson tabiatning undagi 
boshqa jonli va jonsiz ob‘ektlar kabi o‗ziga to‗q ob‘ekti hisoblanishi haqidagi fikrni ilgari surish 
orqali insonni o‗rganish uchun yangi imkoniyatlar yaratdi va shu tariqa falsafiy bilimning 
mustaqil bo‗limi sifatida falsafiy antropologiyaning yaratilishiga yo‗l ochdi.
I.Kantdan keyin nemis klassik falsafasida inson asosan madaniyat dunyosini yaratuvchi 
ma‘naviy faoliyat sub‘ekti sifatida, umumiy ideal asos – ruh, aql manbai sifatida tushunildi. 
L.Feyerbax (1804-1872) bu yondashuvga qarshi chiqdi. O‗sha davrda ob‘ektiv idealizm 
falsafasida hukm surgan tushunchalar («g‗oya», «ruh»)ga zid o‗laroq, u «inson» kategoriyasini 
ilgari surdi. Feyerbax insonga tarixiy ma‘naviy rivojlanish mahsuli sifatida emas, balki avvalo 
biologik, hissiy-jismoniy mavjudot sifatida yondashib, undagi tabiiy-biologik asosga murojaat 
etdi. Unda inson Xudo yaratgan banda emas, balki tabiatning bir qismi bo‗lib, fransuz 
faylasuflari qayd etganidek mexanizm emas, balki organizmdir.
Ayni shu sababli Feyerbax falsafasi «antropologik materializm» degan nom oldi. Uning 
insonga nisbatan yondashuvi shu bilan tavsiflanadiki, insondagi tabiiylik va ijtimoiylik 
materialistik monizm nuqtai nazaridan tushuntiriladi. Bu inson bir vaqtning o‗zida notirik va tirik 
tabiatning tadrijiy rivojlanishi mahsuli sanalgan biologik mavjudot sifatida ham, mohiyati 
ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadigan ijtimoiy mavjudot sifatida ham qaralishini anglatadi.
XIX asrdan boshlab Evropa falsafiy tafakkuri F.SHelling, A.SHopengauer, M.SHtirner, 
S.Kerkegor, F.Nitsshe, N.Berdyaev, A.Bergson kabi faylasuflarning sa‘y-harakatlari bilan inson 
mavjudligini individual va tarixiy muayyanlashtirish sari yuz burdi. Hayot, sezgilar, xohish-
iroda, irratsionallik tushunchalari maxsus falsafiy tahlil predmetiga aylandi va keyinchalik 
ekzistensializm, intuitivizm va personalizm falsafasida rivojlantirildi.
Xususan, ekzistensializm nuqtai nazaridan ob‘ektiv dunyo – bu avvalo «inson borlig‗i» 
bo‗lib, insondan tashqarida dunyo haqida biron-bir gap aytish mumkin emas. Inson borlig‗i 
to‗g‗risida so‗z yuritish o‗rinli bo‗ladi, chunki inson borliq xususida savollar beradi, uning 
mazmunini tashkil etgan holda uni boshdan kechiradi, anglab etadi.
Inson muammosiga qisqacha tarixiy-falsafiy nazar tashlash XX asr boshiga kelib 
falsafada bilimning yangi mustaqil sohasi – inson haqidagi ta‘limot, ya‘ni falsafiy antropologiya 
vujudga kelishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilganini ko‗rsatadi.