3-sinf Tabiatshunoslik A. Bahromov,Sh. Sharipov,M. Nabiyev Ona tili va o`qish savodxonligi tuzuvchilari 1-2-sinf Iroda

Yer sharining diametri-12 800 km,Ekvator ya`ni Yer shari belbog`i 
uzunligi-40 000 km.Yer sharini 3-qismga ajratish mumkin 
1-qism 
–
Yer sharining yadrosi
,temir,nikel va boshqa moddalardan 
iborat,harorat +6000 C atrofida. 
2-qism-Yer shari mantiyasi
-mantiya ko`rpa degan ma`noni 
bildiradi,magniy,temir va bosh.moddalardan iborat,harorat +2000 C dan 
yuqori.

---

3-qism-Yer p`osti
-
turli moddalardan tashkil topgan,foydali 
qazilmalar,tuproq va qum yer po`stida bo`ladi.Yer shari 
ustidagi,ostidagi,yon tomonlaridagi boshqa narsalarni bir xil tarzda o`ziga 
tortib turadi. 
Yer sharining kichraytirilgan tasviri,ya`ni modeli globus deb ataladi.Globus 
shar degan ma`noni bildiradi.Globus kattaligi Yer sharidan bir necha millon 
marta kichik,globus markazidan o`tkazilgan o`q 
aylanish o`qi
,aylanish o`qi 
chiqib turgan joy shimoliy va janubiy qutblarini ko`rsatadi.Globus qoq 
o`rtasidan o`tgan aylana 
ekvator 
chizig`i deyiladi.Dastlab globusdan birini 
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) yaratgan,globus diametri 5 metrga teng 
bo`lgan. 
Yer sharining o`z aylanish o`qi atrofida to`liq aylanib chiqishi uchun ketgan 
vaqt 
sutka
 deb ataladi.Yer sharining o`z o`qi atrofida aylanishidan kun va
tun almashinadi. 
Yer sharining Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqishi uchun ketgan vaqt 
yil 
deb ataladi,365 kun,6 soatda aylanadi,3 yil 365 sutka to`rtinchi yili esa 
366 sutka olinadi.365 sutkali yilda fevral 28 kundan,366 sutkali yilda fevral 
29 kundan iborat bo`ladi va 
kabisa
 yili deyiladi. 
Yer Quyosh atrofini bir tomonga og`gan holda aylanishidan yil fasllari hosil 
bo`ladi.Quyosh nuri Yer ekvatorini pastini yoritsa 
qish
,ekvatorning yuqori
va past qismlarini birday yoritsa 
bahor,kuz 
,ekvatorning yuqori qismini 
yoritsa 
yoz
 fasliga to`g`ri keladi. 
Ochiq joyda Yer yuzining aylana chiziq bilan chegaralangan chizig`i 
ufq 
 deb 
ataladi.Ochiq va tekis joyda 4 km uzoqlikkacha bo`lgan joylar ko`rinadi,u
holda ufq 4 km uzoqlikda deyish mimkin.Ufqning 4 ta asosiy tomoni bor-
quyosh chiqishi-sharq,botishi-g`arb,o`ng qo`lni sharqqa,chapni g`arbga 
qarating.Bunda siz qarab turgan tomon-shimol,orqangiz janub bo`ladi. 
Qadimda ufq tomonlari “Qutb yulduzi” ga qarab aniqlashgan,
u osmonnig 
shimol tomonida bo`lib,siljimasdan bir joyda turadi.Aslida yulduzlar Yerga 
nisbatan bir joyda turadi.Qutb yulduzi eng yorug` yulduz bo`lib,yon 
tomonida yana 6 ta yorug` yulduz bor,xayolan birlashtirilsa 7 yulduzdan 
iborat cho`mich shakli hosil bo`ladi.Ufq tomonlarini mahalliy belgilarga 

---

M:daraxtning janub tomonga qaragan shoxlari qalin,shimolga qaragani 
siyrak,daraxt to`nkasi kesilgan joyidagi halqalar orasi uzoq bo`lgan janub 
tomonga,xalqasi zich joylashgan qism shimolga to`g`ri keladi.