Жойтун Маданияти манзиллари сопол идишлар

---

Неолит даври сопол 
буюмлари

---

Жойтун Маданияти манзиллари сопол идишлар
синиқлари
унчалик кўп эмас. Кулол махсулотларининг сифати паст жуда
содда гул охра билан ташқари (кўзаларни), ичкари (товоқлардан)
тарафлардан безалган лекин идишларнинг аксарияти бўялмаган.
Сопол идишларнинг хаммаси лентичньй услубда ясалагни
аниқланган идишларнинг ҳаммаси ташқари тарафдан силлиқ
текисланиб сайқал берилган. Сопол пишириш техналогияси 2 хил
бўлади. Сопол идиш очиқ гулханлар усти гулсимон етилиб
хкмдонларда пиширилади. Жайтун сополлари кўпинча лойида
сомон хашак майдаланган ўт алаф қўшилган бўлиб бу қўшилган
махсулот қотмаган идиш формасининг ушлаб туришига ёрдам
бериб ёрилмаслигига сабаб бўлган идишлар сифати паст бўлиб,
пирилиш техналогиясида ички қисмит қорайиб қолади. Жайтун
маданиятининг идишлари 20-30% турли шакллар билан бўялган.
Жигарранг, қизил, сарғиш,охра миниралидан фойдаланилган холда
бўялган.

---

Идишларининг
шакли эса асосан
силиндра конус
формага
эга. Бунга сабаб уларнинг остки қисми кўпинча
товоқларда шваклланган ёки қолипда. Жайтун идишларининг
нақши жуда содда
уларнинг шаклига келсак чуқур
идишларнинг бўғзи давр ўтиши билан торайиб боради. Баъзи
бирларида алоҳида бўртиб турган
илгак ёки гардиши ҳам
артилади. Ундан ташқари чархда Жайтун идишлари қўлдан
ясаса бўлади. Уларнинг таги ёки таг қисми баъзи бир ҳолларда
ҳалқасимон гардишли кам ажрай бошлаган бу хом идиш
тагининг мустаҳкам қисми асосан
чархда ишланган
идишларда учрайди. Бўёқ
хумча товоқ косалардан иборат
бундан ташқари ёки қайиқсимон, Хоразмда Бадия деб аталади.
Ёки қадақсимон оёқлик идишлар учрайди. Сифатли ишланган
тагқи майдони кенгроқ идишлар юқорида айтилганидек
бўлади. Нақшлар гулида бир неча турли ажратсак бўлади.
Вертикал, тўлқинсимон чизиқлар ( сув рамзи) айрим холларда
бу чизиқлар мингашиб кетади.

---

Жойтун 
сополлари

---

2 тури қавссимон чизиқлар камроқ ҳолда турли- туман
решотка сеткалар ҳам учрайди. Айрим ҳолларда қатор учраган
сўнгра гаризонтал тарзда ёнбошлатиб солинган арламентлар ҳам
учраб туради. Нақшланмаган сополларнинг
сатҳи ола-була
қизғиш жигарранг бўлиб чиқади. Шакл жиҳатдан идишлар
қолипсимон кифсимон ёки силиндирсимон, конуссимон формага
эга майда косасимонлар идишлар сув ичиш мақсадида таёрланади.
Сифати катта чуқур хумчалар эса турли суюқлик ва дори сақлаш
мақсадида ишлатилади.
Камдан кам сопол решоткалар ҳам
учрайди. Баъзи бир идишлар синиқларини тешилган ҳолда
учратишимиз мумкин бу ўз вақтида қилиган ремонт ишларидир.
Лекин Жайтун қозонлар топилган ўчоқларнинг
қоракуяси
босилган идишнинг ўзи йўқ аммо Жайтун хонадонланинг ўчоқлар
ёнбошларида кўплаб оловда куйиб ёрилган қайроқтошлар
учратилган жайтун аҳли таом пиширишнинг энг ибтидоий услуби,
қозонга қизиган тош ташлаб қайнатишнинг белгисидир.

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

Хулоса
Жайтун кулолчилиги ўзининг ўта приметив
хусусиятларига қарамасдан ишлаб чиқаришнинг янги тури
кулолчилик ҳунари ривожлана бошланган далолат беради ва
кулолчиликка хос бўлган эстетик хусусият амалий санъат пайдо
бўлган. Аломати бу сополларнинг нақшидан
бизга маълум.
Жайтун манзилидан кулолчилик билан узвий боғлиқ бўлган
бошқа сопол буюмлар топилган.
Булар асосан катта-кичик,
майда-майда,
кониссимон
фигуралар
силиндирсимон
ёки
силиндраконус формага эга баъзилари корпус шаклида баъзилари
мих шаклида, баъзилари ғалтак шаклида учрайди. Мутахасислар
фикрича бу номлар нарда ёки шашка шаклидаги турли ўйинлар
доналар сифатида бахоланади. Шу билан бирга лойдан ясалган
сопол хайкалчалар ҳайкалсозлик хам Жайтун маданиятида ўз
маданиятига эга бўлган. Бадиий ҳунармандчилик холида гап
боради. Таъсуротлар борасида хайкалчаларнинг кўришимиз
мумкин. камдан-кам одамларнинг сурати
хам учрайди. Бу
шаклларнинг бир қисми хумдонда пишган бир қисми хомлигича
қолган пиширилмаган сопол ҳайкалчаларнинг баъзиларида ўткир
гуллар билан ясалган чуқур ва тешикча учраб туради. Бу
ҳайкалчаларнинг
турли – хил
ният иримлар маросимлар
уларнинг ясалганидан далолат беради.

---

Калтаминор маданиятини тавсифлаб бериш, уни даврларга 
ажратиш ҳам, асосан, сопол идишларни ишлаш техникаси, 
унга безак беришга асосланган. Бутун Калтаминор 
маданиятига оид сопол идишлар қўлда ишланган бўлиб, 
безаклар, сопол идишлар ҳали лойлигида 
ёғоч
билан чизиб, 
дарё
ва 
денгиз
тўлқинига, 
арча
игналарига ўхшаш безак 
берилган, кейин оловда пиширилган. Идишларнинг шакли 
косасимон ёки қозонсимон бўлиб, илк даврига оид идишлар 
таги 
ясси
бўлмасдан, қумга ботириб қўйишга мўлжалланган 
конус
шаклида бўлган. Сопол идишни 
ихтиро
қилиниши 
Калтаминор маданиятига мансуб аҳолининг овқат 
пиширишини осонлаштирди. Энди қозоннинг тагига олов 
ёқиб пишириш имконияти туғилди. Одамлар чайлаларда 
яшаб, ўчоқлар қуриб ўчоқларда, сопол қозонларда овқат 
пишириб, идишларга қуйиб овқатланадиган бўлишди. Бу 
жуда катта ихтиро бўлиб, кишилик тарихида фақат неолит 
давридан бошлаб шундай яшаш имкониятига эга бўлдилар. 

---

Калтаминор маданияти эрамиздан аввалги 6-4 минг йилликлари давомида
Ўрта Осиёнинг шимолий дашт минтақаларида шаклланиб ривожланади.
Калтаминор маданиятини ахолиси
ибтидоий овчилик, термачилик ва
балиқчилик билан ўз иқтисодларини таъминлаб келишган. Бу маданиятнинг
сўнги босқичларида 4-минг йилликнинг охирларида Калтаминор маданияти
ҳудудларида хонаки қора мол боқиш, арпа буғдой экиш одатлари тарқалган
мухими Калтаминор маданиятининг вакиллари тарафидан Марказий Осиё
чорвачилигига хос бўлган
икки ўркачли туя хонакилаштирилган. Бунинг
исботи Зарафшон дарёсининг этакларида 4-мингинчи йилликларда қарор
топган
манзилгоҳ қолдиқлари, оёқ оғитма (сўнги палеолит ) даври
манзилидан топилган. Кўплаб хонгаки туяларнинг суягидир.
Лекин
асосий
Калтаминор
маданиятининг
манзиллари
Амударёнинг қуйи оқими қадимги Оқчадарё делтаси ҳудудида жойлашаган.
Бу ибтидоий қават байрамқазиган, Маъмур, Қўрғошин қалъа. Неолит даври
манзилгоҳлари гуруғларидир. Юзлаб Калтаминор маданияти катта-кичик
манзилгоҳлари
эски қизилқумда
қуриб кетган
кўп кўлмак
ўзанлар
сохилидан сирдарёнинг ўнг соҳилларидан топилган. Калтаминор маданияти
жуда яқин манзилгоҳлар материаллари Жанубий Қозоғистоннинг Жети Сув,
жанубий Сибр, шимолий Касбий, ғарбий қозоғистон қуйи волга минтақалари
ҳатто
шарқий Украинага
Калтаминор маданияти билан боғлиқ бўлган
манилгоҳларнинг Неолит даврида кузатиш мумкин.

---

Машҳур Хоразмнинг Жонбос 4 манзилидан топигпн солпол
идишлар
синиқлари асосан қуйи қатламдан
қўлга
киритилган. Ҳаммаси қўлдан ясалагн (Лентечний спосиб),
идишларнинг лойига шамот (янчилган сопол-дресва)
ва
карбонот қўшилган.
Сополларнинг бир қисмининнг лойига майда қум
қўшилган бу турдаги лойлар асосан товоқсимон идишлар
ясалиб махсус ангоб билан ташқарисигаишлов берилган. Бу
идишларнинг
ранглари
ҳам
ўзгача,
идишларнинг
пиширилиши паст. Баъзи ерлари пишиб қизарган маълум
қисмлари пишмасдан қорайиб идишларнинг ранги ола-була
бўлиб қолган. Сополнинг синиқлари эса аксарият қора
рангда.

---

Калтаминор маданияти сопол идишларининг ичида бир неча
турлик формаларнинг ажратиш мумкин.

Йирик узун қовунсимон,
туби думалоқ ёки ўткир чуқур
идишлар ҳажми 20 метргача гардишининг кесими тўртбурчак
ёки аваосимон. Бу идишлар асосан
қозон ёки хумча
вазифасининг бажарган.

Ярим шар ёки ярим сфера шаклдаги товоқ, коса буларининг ҳам
туби ўткир ёки думалоқ.
Бу Калтаминор маданиятининг
чайласимон уйларда ўз аксини топган.

Шакли қовунсимон коса товоқлар.

Оғзи тор чуқур бўғзи торайиб керган
кўзалар Калтаминор
идишларининг нақши
1.чизилган тўғри ёки тўлқинсимон ( чўп билан чизилган).
2.майда қатор-қатор чизилган чуқурчалар.
3. насичкали ( чўпни учини сачиб олинган)
Нақшнинг асосий қисми турли чизиқларда солинган айрим 
холларда, тароқсимон, тароқбосма ва тирноқларнинг излари 
учрайди. 

---

Компазитция (Ҳосил бўлган кўриниши)
норвончалар арчасимон
компазитциялар учбурчак, тўртбурчак қаторлар турли катакларнинг
штихировка ва бошқа элементлар
билан тўлгазиш ёки сонол
идишларнинг сатхининг майдони катта-кичик нақшлари тарқалган
бўлиб
турли
шаклларда
безатилган.
Одатда
катта-кичик
идишларнинг юқори қисми коса товоқларнинг ички қисми
нақшланган чуқур идишларнинг эса кўпроқ бўйни, бўғзи гардиши
ташқи томондан безатилган.
Айрим ҳолларда
Калтаминор
маданияти ташқи томондан қизил охра бўёғи билан безатилган.
Кўпинча бу бўёқ тўкилиб йўқолиб кетган.
Турли-туман сопол идишлари билан биргаликда Калтаминор
маданиятида ўртаси тешик ғилдираксимон сопол буюмлар ҳам
учрайди. Мутахасислар фикрича бу буюмлар балиқчилик турлари
тоши сифатида
ёки урчуқнинг тоши сифатида хизмат
қилган
бўлиши мумкин
бу аби топилмалар
жайтун маданиятида ҳам
кўплаб топилган.
Калтаминор маданиятининг майда коса ва пиёлаларининг
ичида бир тарафига тумшуқ сифатида идишлар учрайди. Ўрта
Осийнинг жанубий минтақаларига хос бўлган
Анов Номозгоҳ
манзилгоҳларининг кулолчилигининг таъсири сифатида бахолаш
мумкин.

---

Калтаминор 
сополлари

---

---