Abuzalova M

Morfema va qo„shimcha
. Morfema leksemadan ajralgan holda 
o„z mohiyatini namoyon qila olmaydigan, shakl va denotativ bo„lmagan 
mazmunning birligidan iborat bo„lgan kichik lisoniy birlikdir. 
Qo„shimcha esa ana shu psixo-fizik mohiyatning nutqda namoyon 
bo„lishidir. Morfema ham tashqi (moddiy) va ichki (ma‟no, vazifa) 
jihatlar yaxlitligidan iborat. Atov mustaqilligiga, mustaqil sintaktik 
mavqega ega bo„lmagan bu birliklar o„zida leksik va grammatik 
mohiyatlarni uyg„unlashtirgan bo„ladi: 
a)
yangi so„zlar hosil qiladi; 
b)
so„zlarga qo„shimcha leksik – semantik qiymat beradi. 
Har bir tilga xos birliklar boshqa tillarnikidan o„zaro farqlanadi. 
Masalan, aloqasiz (amorf), yelimlovchi (agglyutinativ) va egiluvchan 
(flektiv) tillardagi leksemalar mohiyatan o„ziga xosdir. 
4.
Qolip va hosila
. Lisoniy birliklarning navbatdagi turi qurilma – 
qoliplardir. Qolip deganda yasama so„z, so„z birikmasi va gaplar hosil 
qilish sxemalari tushuniladi. Qoliplar ikki xil bo„ladi: 
a)
so„z yasash qoliplari; 
b)
sintaktik (so„z birikmasi va gap) qoliplari. 
Qoliplar ham boshqa lisoniy birliklar kabi UMIS tabiatli bo„ladi. 
Masalan, nutqimizdagi cheksiz yasama so„zlar (masalan, (
nonchi
), 
(
sutchi
), (
uzumchi
), (
nisholdachi
) kabi bitta bevosita kuzatishda 
berilmagan lisoniy birlik (masalan, [
narsa/buyum oti+chi=shu 
narsa//buyum bilan shug„ullanuvchi kishi
], ya‟ni so„z yasash qolipining 
nutqiy hosilalaridir. 
Kitobni o„qimoq 
nutqiy hosilasi boshqa o„ziga 
o„xshash cheksiz so„z birikmalari (
qog„ozni yirtmoq, uyni sotmoq 
va 
h.k.) bilan birgalikda [Ot
t.k
+Fe‟l
]= vositasiz to„ldiruvchili fe‟lli birikma] 
lisoniy sintaktik qolipidan chiqqan nutqiy hosilalardir. 
Qoliplar miqdoran cheklangan bo„lib, masalan, o„zbek tilida so„z 
birikmasi hosil qilishning 18 ta ustivor qolipi ajratilgan
1
va nutqimizda 
ulardan son-sanoqsiz so„z birikmalari hosil qilamiz. 
1 
Назарова С. Бирикмаларда сўзларнинг эркин боғланиш омиллари. Филология фанлари 
номзоди даражасини олиш учун ѐзилган автореферат.– Т., 1997. 

---

40 
Lisoniy va nutqiy birliklar o„zaro qarama-qarshi belgilarga ega 
bo„ladi: lisoniy birliklar moddiylikdan xoli, cheklangan, ijtimoiy, 
barqaror kabi belgilarga ega bo„lsa, nutqiy birliklar moddiylikka ega, 
cheksiz, individual, o„tkinchi belgilarga egadir. Ya‟ni