Abuzalova M

Foydalanish uchun adabiyotlar: [ 1;7;9;11;12;17;19;21;22] 
 
 
JAMIYAT VA TIL TARAQQIYOTI 
Reja: 
1.
Til taraqqyoitida tashqi omillar. 
2.
Jamiyat va til aloqadorligi. 
3.
Differensiya va integratsiya. 
4.
Tillarning bir-biriga ta‟siri. 
5.
Xulosa. 

---

205 
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Tashqi omillar, jamiyat va til, tilning ekstralingvistik omillari, 
differensiya, integratsiya, tillarning o„zaro ta‟siri, tillarning chatishuvi, 
bilingvizm, tillarning o„zaro progressiv va regressiv ta‟siri 
 
Til taraqqiyotidagi tashqi omillar- jamiyat va til, nutqiy situatsiya, 
tilning boshqa tillar bilan o„zaro aloqasi va ta‟siri, tir taraqqiyotida 
differensiya va integratsiya hodisalari, tilning ekstralingvistik faktorlarini 
o„z ichiga oladi. Paralingvistika, psixolingvistika, areal lingvistika, 
sotsiolingvistika, ekstralingvistika singari sohalar mana shu tashqi 
omillarni tadqiq qiladi. 
Lisoniy rivojlanishning tashqi omillari tilning hududiy (areal), 
davriy, ijtimoiy va tarixiy sharoitlariga ko„ra yuz beradi. Bunda nutq 
jarayoni aloqa va kontakt masalalari va vaziyatlari (situatsiya) hisobga 
olinadi. Tillarning o„zaro ta‟siri va bilingvizm hodisasi, nutqiy iqtisod 
va tushunarlilik qonuniyatlari o„rganiladi. Tashqi omillarning asosini- 
tilning ijtimoiy ahamiyati va funksiyalari, tillarning tarixiy taraqqiyotini 
tashkil qiladi. 
Til hamisha jamiyat bilan aloqadorlikda ekan, so„zlovchilarning 
ekstralingvistik omillar ta‟sirida bo„lishlari ham shu munosabatdan kelib 
chiqadi. 
Til – jamiyat a‟zolarini birlashtiruvchi qadriyat. Til umumiy, nutq 
esa –xususiydir, ya‟ni har bir kishining nutqi o„ziga xos, individual. 
Kishilar o„z tafakkur tarziga, fikrlash qobiliyati va imkoniyatlariga ko„ra 
so„zlaydilar. Bundan tashqari nutqidan uning bilish saviyasini, umumiy 
dunyoqarashi - odatlarini, madaniyat darajasini – ma‟naviy olamini bilsa 
bo„ladi, qolaversa, har birimiz o„z uslubimiz (stil) va estetik, etik 
didimiz, tushunchalarimizga ko„ra turlicha nutqqa egamiz. 
Inson – jamiyatda tug„ilib voyaga yetadi, kamol topadi. Demak, 
insoniy til ham jamiyat bilan birgalikda rivojlanishdadir. Til ijtimoiy 
hodisa sifatida tabiiy hodisalardan ajralib turadi. Masalan, kishilarning 
tabiiy biologik xususiyatlari (ovqat eyishi, nafas olishi va h.) tabiat 
qonunlariga muvofiq, jamiyatga bog„liq bo„lmagan holda rivojlanib 
boradi. Ammo tilda so„zlashish va fikrlashish uchun kishilik jamiyati 
(sotsial muhit) bo„lishi shart. Til nasldan- naslga, avloddan-avlodga 

---

206 
o„tadigan irsiy hodisa emas, aksincha, til jamiyat taraqqiyotining 
mahsulidir. Agarda yosh go„dak kimsasiz orolga yoki hayvonlar orasiga 
tashlab qo„yilsa, u insoniy tildan bexabar bo„lib o„sadi (olimlar bunday 
tajriba o„tkazishgan yoki eslang: Maugli) yoki agar xitoy bolasi 
o„zbeklar orasida ulg„aya, tarbiyalansa, u faqat o„zbekcha so„zlab, ajdodi 
tilini bilmasligi mumkin. Lekin xitoy bolasining biologik belgilari (yuz 
ko„rinishi) irsiy holda o„zgarmaydi. 
Til va jamiyatning uzluksiz ta‟sirini tildagi argo, jargon, tabu va 
evfemizmlar yoki semantik o„zgarishlar misolida kuzatish mumkin. 
Tilimizda muayyan bir guruh kishilarni ishlatuvchi- 
“ko„kidan”, 
“soqqa”, “mullajiring”, “malak” , “shef”, “oqidan”, “kabutar” 
kabi 
so„z va tushunchalar tilga, jamiyatga oid hodisalardir. Shuningdek, tabu 
va evfemizmlarning paydo bo„lishi ham, ijtimoiy tafakkur, aniqrog„i irim 
va e‟tiqodlar bilan bog„liq. Masalan, 
ilon - “arg„amchi”, pes – 
“oqarmoq” 
kabi qo„llashlar bu yomon hodisalarning oldini olish, irim 
bilan bog„liq bo„lsa, 
tug„moq- “yengil bo„lmoq”, “ko„zi yorimoq”, 
“o„g„il yo qiz ko„rmoq”; erga bermoq - “turmushga chiqramoq” 
(uzatmoq), “baxti ochilmoq” 
singari qo„llashlar etika ( madaniyat)ga 
daxldordir. 
Differensiya va integratsiya jarayonlari til taraqqiyotining o„ziga xos 
ijtimoiy qonuniyatlari hisoblanadi. Differensiya – tillarning bo„linishi, 
farqlanishi bo„lib, til doirasidagi sheva va lahjalarning yoyilishi, 
tarqalishidir. Differensiya natijasida tillar qardosh tillarga yoki 
dialektlarga bo„linib ketadi. Integratsiya esa, aksincha, sheva va 
dialektlarning 
qisqarib, 
adabiy 
tilga 
yaqinlashuvi,uyg„unlushvi 
hodisasidir. Demak, bular bir-biriga zid tushunchalar bo„lib, differensiya 
tillar va dialektlar sonini ko„paytirsa, integratsiya ularni qisqartiradi. Har 
ikkala holat ham tilning