Tasviriy san’at tur va janrlari

4-mavzu. Perspektiva 
Biz tevarak-atrofimizni o‘rab turgan narsalarni ongimizda doimiy saqlab qolish 
uchun turli usullardan foydalanamiz. Bu usullardan eng samaralisi narsalarning 
tekislikda perspektiv tasvirini yasash hisoblanadi. Chunki narsaning 
perspektivasini yasashda uning geometrik elementlari har tomonlama tahlil 
qilinadi hamda shakli to‘liq o‘rganiladi va ongli ravishda idrok qilinadi. Shunday 
amallardan keyin inson o‘zi ko‘rayotgan har bir narsani tahlil qilishga odatlanadi 
va esda saqlab qolish odati rivojlanadi. Kuzatuvchi fazodagi narsalarni qayerdan 
ko'rayotganligiga qarab, ularni katta yoki kichik ko‘rish orqali narsalarning 
o‘zgarishini ongli idrok qila boshlaydi. Ikki o‘lchovli teldslikda perspektiv 
tasvirlar yasash jarayonida narsaning uchinchi o‘lchamini, qayerdan ko‘rishga 
qaramay, to‘g‘ri va aniq bajarish imkoniga ega bo‘linadi. Demak, ko‘rish orqali 
buyumning fazoviy shaklini idrok qilish imkoniyatini beruvchi eng yaxshi vosita 
markaziy proyeksiyalash usulida hosil qilingan kartina yoki chizma tekisligidagi 
perspektiv tasvir hisoblanar ekan. Bu yerda K kartina tekisligi #gorizontal 
tekislikka nisbatan tik (perpendikular yoki vertikal), ba’zi hollarda qiya (og‘ma) 

---

bo‘lishi mumkin. Vertikal tekislikda hosil qilinadigan perspektiv tasvir, odatda, 
to‘g‘ri kartinadagi tasvir, qiya tekislikda bajarilgan perspektiv tasvir esa og‘ma 
tekislikda (kartinada)gi tasvir deb qabul qilingan 
Perspektiva
(lot. perspicio — aniq koʻraman) — 1) mavjud borliqni inson idrok 
etganidek biror tekis yuza (qogʻoz, taxta, devor va boshqalar) da fazoviy holati 
va ularning boʻlaklarini kuzatish nuqtasidan uzokdashuvini tasvirlash tizimi. 
Realistik tasviriy sanʼatning asosini tashkil qiladi. Real jism (buyum)larning 
makondagi turli holat va koʻrinishining tuzilishi, hajmining oʻziga xos belgilarini 
toʻgʻri tasvirini yaratish imkonini chiziqli P. bersa, xavo (rang) P. jism 
(buyum)larning kuzatish nuqtasidan uzoklashib borishi natijasida rangi va 
chegaralarining oʻzgarishini toʻgʻri va ishonarli tasvirini ishlashga xizmat qiladi. 
Rassomlik sanʼatida kuzatish P.si ishlatiladi. Voqelikni as-boblarsiz kuz qanday 
kursa, shunday qilib qoʻlda chizishga asoslanadi. Yana "teskari P." iborasi boʻlib, 
unda real borliqni notoʻgʻri tasvirlash, yaʼni uzokdagi buyumlarni katta qilib 
ishlash (P. qonunlariga eʼtibor bermay ishlash) maʼnosini anglatadi. Buni ikona 
sanʼatida koʻrish mumkin. Yuno-niston (Evklid risolasi, miloddan avvalgi 3-asr) 
va Qad. Rim (miloddan avvalgi 1-asr meʼmor va na-zariyotchilari) da P.ga oid 
qimmatli fiqolar bayon qilingan. Uygʻonish davridagina P. ilmiy asosda oʻrganila 
boshlandi. Paolo Uchchello, Leonardo da Vinchi, A. Dyurerlar P. rivojiga kata 
hissa qoʻshdilar; 2) odamning narsalarni koʻrib idrok etishiga mos ra-vishda 
ularni tekislikda tasvirlash usuli. Meʼmorlikda, qurilishda loyihalarni chizishda, 
narsalarning aksonometriyasinn yaratishda, quriladigan bino, inshoot yoki 
yasaladigan buyumni tabiiy holda tasvirlashda foydalaniladi. P. biror bir nuqtada 
tutashadigan chiziqdar (nurlar) yorda-mida hosil qilinadi; 3) chiziqdi P. — 
fazoviy shakllarni tekislikda markaziy proyeksiya yordamida tasvirlash usuli. 
Bunda fazodagi R nuqta (rasmga q.) tekislikda OR toʻgʻri chiziqning tekislik 
bilan kesishish nuqtasi boʻlgan R’nuktaga proyeksiyalanadi (O nuqta — P. 
markazi); 4) havo P.si narsa (buyum) muayyan masofadan kuzatilganda rangi 

---

oʻzgarishi va kiyofasidagi anikdik bu-zilishini ifodalaydi; 5) kelajak uchun 
tuziladigan reja.