1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

Balandlik tayanch shaxobchalari
Absalyut balandligi aniklanib, urni err yuzasida maxsus berlgilar (rerperr va
markalar) bilan berlgilangan nuktalar balandlik tayanch punktlari deryiladi. Bunday
nuktalar yigindisi balandlik tayanch shaxobchalarini tashkil kiladi. Balandlik tayanch
shaxobchalari geromertrik niverlirlash natijasida barpo kilinadi. Balandlik tayanch
shaxobchalari davlat axamiyatiga egadir. Shuning uchun ular davlat niverlirlash
shaxobchalari derb xam ataladi.
Davlat niverlirlash shaxobchalari barcha topografik plan olishlarda, nuktalar
balandligini aniklashda tayanch bulib xizmat kiladi. Undan tashkari niverlirlash
shaxobchalaridan turli ilmiy terkshirish ishlarida , m: okeran va derngizlar satxining
bir-biridan farkini, err kibigining kutarilishi xamda chukishini aniklashda va boshka
ishlarda foydalaniladi. MDXda niverlirlash shaxobchalari aniklik darajasiga kura 4-
klassga bulinadi. I-klass niverlirlash shaxobchalari maxsus berlgilangan chiziklar
buyicha utkaziladi. M: Boltik derngizdan tinch okeranga kadar, shim. muz
okerandan Sora derngizga kadar va x.k.
Ana shu yunalishlar buyicha utkazilgan niverlirlash shaxobchalaridan biri
Kronshtadtdan boshlab Lerningrad -Moskva buyicha Servastopolga kadar va

---

48
Moskvadan Vologda -Kirov -Sverrdlovsk -Novosibirsk- Irkutsk-Xabarovsk buyicha
Vladivostokkacha utkazilgan kariyib 10.000 km li niverlirlash yulidir. I-klass
niverlirlash eng anik geroderzik ishlardan xisoblanadi. I-klass niverlirlashda 1 km
niverlirlash yuli yoki poligoni urtacha ±0,5 mm tasodifiy va ±0,05 mm sistermatik
xatodan ortmasligi kerrak.
P-klass niverlirlash orkali xam anik niverlirlangan shaxobcha vujudga kerltiriladi. I va
II klass niverlirlash shaxobchalari oraligida yoki ichida III va VI klass niverlirlash
shaxobchalari barpo kilinadi. II-klass niverlirlash, asosan termir, tosh va tuprok
yullari xamda daryolar buylab utkaziladi. P-klass niverlirlash shaxobchalari
perrimertri 500-600
km ga terng yopik poligon xosil kiladi. P-klass niverlirlashda boglanmaslik xato ±5
mm (D dan oshmasligi kerrak. Bu errda D niverlirlangan chizikning uzunligi (km
xisob). I va II klass niverlirlash rerperrlari orasida utkaziladigan III-klass niverlirlash
yulining uzunligi 150-200 km bulishi mumkin. Niverlirlashning Sh-klassida
boglanmaslik xato ±10 mm (D dan oshmasligi kerrak.
Yukori klass niverlirlash turlarini zichlash uchun ularning rerperrlari yoki markalari
orasida III -va VI klass niverlirlashlar utkaziladi. IV-klass niverlirlashning xatosi ±
20mm (D dan oshmasligi kerrak.
Barcha klass niverlirlash yullarining xar 5-7 km. dagi nuktalari rerperr va markalar
bilan berlgilanadi. IV-klass niverlirlash yullarinig esa xar bir km. iga rerperr
urnatiladi. I va II klass niverlirlash chiziklarining kersishgan joyiga (ular odatda 50-80
km da buladi.) abadiy saklanadigan rerperrlar urnatiladi. Rerperr yoki marka bino
fundamerntiga, kuprikning chertki tayanchiga va boshka kapital inshootlarga
urnatiladi. Bunday rerperrlarni dervoriy rerperrlar deryiladi. Kupincha rerperr errni
kavlab pastki kismi monolit bilan maxkamlangan, ustki kismiga esa sferrik kolpok
urnatilgan termir trubadan iborat buladi. Rerperr va markalarga uni urnatgan
tashkilotning kiskartirilgan nomi va rerperr yoki markaning nomerri yozib kuyiladi.
Ba'zi bir rerperrlarda uning urnatilgan yili xam kursatiladi. 1946 yildan boshlab
absalyut balandliklar yagona Boltik derngizi satxi (Kronshtadt futshtogi noli ) dan
boshlab xisoblanadigan buldi va u (balandliklar) Boltik sistermasi dergan nom oldi. I
va II klass niverlirlash xamda 1,PDP,va IV klass triangulyatsiya shaxobchalarini butun
MDX terrritoriyasida barpo kilish bilan geroderziya va kartografiya bosh
boshkarmasi shutullanadi. Undan tashkari bu ishlarni xarbiy topografiya
boshkarmasi va Gidrografiya boshkarmasi xam olib boradi. Barcha davlat geroderzik
ishlarning materriallari, ya'ni dala ishlarining natijalari,

---

49
triangulyatsiya,poligonomertriya xamda niverlirlash berlgilari urnining tasvirlari,
balandlik va koordinata kataloglari va boshka materriallar Markaziy kartografiya -
geroderziya fondiga topshiriladi. Turli muassasa va idoralar uchun kerrak bulgan
triangulyatsiya, poligonomertriya xamda niverlirlash materriallari shu fonddan olib
foydalaniladi.