O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Rivojlantiruvchi
: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida 
talabalar dunyoqarashini kengaytirish, prenatal va chaqaloqlik davridagi bolalarni 
psixologik rivojlanishini aniqlash ko‘nikma-malakalarini shakllantirish. 
 
 
 

---

43 
Reja: 
 
1.Prenatal 
va 
chaqaloqlik 
davridagi 
psixofiziologik 
xususiyatlar.
2.Go‘daklik 
davrida 
jismoniy 
va 
psixik 
taraqqiyotning 
kechishi.
3.Ilk bolalik davrida jismoniy rivojlanish.
4.Ilk yoshdagi bolalarning aqliy taraqqiyoti. 
3.1.Prenatal va chaqaloqlik davridagi psixofiziologik xususiyatlar
Bolaning ona qornida paydo bo‘lgandan tug‘ilgunga qadar bo‘ladigan
o‘zgarishlar homilaning prenatal ichki rivojlanishini tashkil etadi. Har
bir davr ona qornida bo‘lajak farzandning rivojlanish bosqichiga tegishli
atama bilan nomlanadi. Ona qornida rivojlanish o‘rtacha 38 hafta davom
etadi va 3 bosqichga, ya’ni zigota bosqichi, embrion bosqichi va homila 
bosqichiga bo‘linadi.
Zigota bosqichi (1-2 haftalik) 
Birinchi haftaning oxiriga kelib, zigota onaning qon tomirlari bilan
birlashadi, bu hodisa implantatsiya deb ataladi. Implantatsiya jarayonining
tugallanishi uchun ikki xafta kerak bo‘ladi, shundan so‘ng garmonal
o‘zgarishlar boshlanadi, bu hayz ko‘rishning vaqtinchalik to‘xtashiga olib
keladi, ayol kishiga bu belgi uning homiladorligidan darak beradi.
Zigotaning aylana o‘lchamlari 1 mmdan kamroq bo‘ladi, uning
hujayralari bo‘linishni boshlaydi. Homila tanasi murtak diski
hujayralaridan rivojlanadi, bu bosqichda murtak diski zigota markazida
joylashgan hujayralar to‘plami ko‘rinishida bo‘ladi. Boshqa hujayralar
rivojlanayotgan organizmni himoya qiluvchi va oziqlantiruvchi asosli 
to‘qimalarni hosil qilishi zarur. Implantatsiya va hujayrlarning ajralib 
hosil bo‘lishi zigota bosqichining tugallanishi belgilari bo‘lib
hisoblanadi. Zigota 36 xafta davomida murtakdan bola tug‘ilishigacha
bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tishga tayyor holga keladi. 
Embrion bosqichi (3-8 hafta) 
Bu ona qornida rivojlanishning yangi embrional davri odatda murtak
hosil bo‘lgandan keyin uchinchi haftadan boshlanib, sakkizinchi
haftaning oxirigacha davom etadi. Bu vaqt davomida tana tuzilishi va
ichki organlar rivojlanadi. Davr boshida embrionda uch qavat 
hujayralar tiklanadi. Tashki qavatda - ektodermadon sochlar, terining
tashqi qavati va nerv tizimi rivojlanadi. O‘rta qavatda - mezodermadon,
muskullar, suyaklar va qon tomirlari tizimi hosil bo‘ladi. Ichki qavatda
yoki endodermadon ovqat hazm qilish tizimi va o‘pkalar rivojlanadi.
Uch haftalik embrion bilan sakkiz haftalik embrion solishtirilganda
uning ko‘rinishida sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rishimiz mumkin. 3 haftalik
embrion uzunligi 2 millimetrdan oshmaydi. Hujayralarning darajalarga 
bo‘linishi boshlanib, organizm ko‘prok salamandrani eslatadi. O‘sish va
rivojlanish tezlik bilan amalga oshadi, 8 haftalik embrionda ko‘zlar, og‘iz,
qo‘l va oyoqlarni ko‘rish mumkin, miya va nerv tizimi ham juda tez

---

44 
rivojlanadi, embrion yuragi bir oy avval o‘z faoliyatini boshlab
yuborgan bo‘ladi. Embrionda odamga xos organlar u yoki bu shaklda
mavjud bo‘ladi, lekin uning o‘lchamlari onaga sezilarli daraja
bo’lmaydi.
Embrionga amnion suyuqligi bilan to‘lgan amnion qobig‘i
joylashadi. Amnion qobig‘i embrionni himoya qilib, doimiy haroratini
ta’minlab turadi. Embrion ona bilan ikki tizimcha orqali bog‘langan. 
Kindik tizimchasi embrionni yo‘ldosh bilan bog‘lovchi qon tomirlaridan
iborat. Yo‘ldoshga qon tomirlar kindik tizimchasi orqali onaning qon
tomirlarigacha yetib boradi, lekin bevosita ular bilan birlashmaydi. Qon
kindik qon tomirlarining barmoqsimon o‘simtalari –qilchalar orqali oqadi. 
Qilchalar ona qon tomirlariga bevosita yaqin joylashgan, bu vitaminlarning
o‘tishi, shuningdek, ona qoniga almashinuv mahsulotlarining diffuziya
mexanizmi hisobiga ajralish imkonini beradi. Tana qismlari va
organizm tizimlari embrional davrda shakllanadi va homila bosqichida
o‘z vazifalarini samarali bajara boshlaydi. Tana qismlari va ichki
organlar hosil bo‘lishi bilan ona qornida rivojlanishning ikkinchi muhim
bosqichi nihoyasiga yetadi. Organlarning o‘z vazifasini bajara boshlashi 
navbatdagi oxirgi bosqichga to‘g‘ri keladi.
Homila bosqichi(9- 38 hafta) 
Homila bosqichi oxirgi va eng uzoq davom etadigan bosqich
bo‘lib, to‘qqizinchi haftasidan boshlab, tug‘ruq bilan tugallanadi. Bu
vaqtda homilaning tana o‘lchamlari kattalashadi va organizm tizimlari
faoliyat yurita boshlaydi. 4 oylikdan homilaning og‘irligi 113,4 grammdan 
226,8 grammgacha yetadi. Oxirgi 5 oyda homilaning og‘irligi 1984,5
grammdan 2268 grammgacha o‘lchamlari kattalashib borishini ko‘rish
mumkin. 

---

45 
1. Tuxumdon va urug‘don differensiatsiyasi 
2. Qon tomir tizimining faoliyati 
3. Homila harakatining onaga sezilishi. 
4. Homila boshida soch qoplanishining hosil bo‘lishi . 
5. So‘rish va yutish faoliyati. 
6. Bosh miyaning maxsus faoliyati. 
7. Homilaning hayotchan davri.
8. Og‘irligini tezda ko‘paytirib olishi.
9. Tug‘ruq. 
Bu davrda organizm uchun muhim bo‘lgan nerv, nafas olish va ovkat
hazm qilish kabi organlarning shakllanishi tugallanadi.
Bu davrning eng muhim hodisalari quyidagilardan iborat.
• 
Urug‘lanishdan 5-6 oydan so‘ng homilaning qoshlari, kipriklari va
sochlari paydo bo‘ladi. Embrional davrning oxiriga borib, erkak embrionda
urug‘don, qiz embrionda tuxumdonlar rivojlanadi. Uchinchi oyda urug‘donda
tashqi jinsiy belgilar rivojlanishiga ta’sir ko‘ratuvchi garmonlar sintez
qilishni boshlaydi: qiz embrionda bu garmon sintezlanmaydi va o‘xshash
hujayralardan jinsiy organlar hosil bo‘ladi.
• 4 -haftada hujayralar qavati naysimon bo‘lib o‘raladi. Nayning bir uchi
kengayib, undan bosh miya hosil bo‘ladi, qolgan kismidan orqa miya
shakllanadi. Homila bosqichi boshlanishiga kelib, bosh miya tarkibida turli
tuzilmalar bo‘lib, organizm funksiyalarini boshqaradi. Bu bosqichda
miyaning barcha sohalarini o‘sishi amalga oshadi, xususan, odam xulk- 
atvorining ko‘plab muhim turlarini boshqaruvchi bosh miya 
po‘stlog‘ining xususiyatlari ham rivojlanadi. Bu o‘zgarishlar homilaning
22 va 28 haftalar o‘rtasida rivojlanayotgan organlarning ko‘pchilik
tizimi ishonchli ravishda faoliyat yurita boshlaydi, shuning uchun homila
hayotining bu davri homilaning hayotchan davri deb ataladi. Bu vaqtda
homila bola ko‘rinishini oladi. Vaqtidan avval tug‘ilgan bolalarning
nafas olish organlarida muammolar tug‘ilishi mumkin. Shuningdek,
ular tana haroratini doimiy tarzda boshqarib turolmaydilar. Chunki, 
ularda teri osti qavatidagi yog‘ qavati mavjud bo‘lmaydi .Bu qavat
homilaning 8 - oyida hosil bo‘ladi. Hozirgi zamon neonatal yordamning
imkoniyatlari yordamida erta tug‘ilib qolgan bolalar yashab qolishi
mumkin. Homila bosqichida xulk -atvor paydo bo‘ladi, homilada faollik
davri ko‘rinadi. Ko‘pchilik onalar homila harakatchanligi va tinch
vaqtlarini aytib berishlari mumkin. Homilaning ko‘z va quloqlari
ta’sirlarga javob beradi, yuragi tezroq urishni boshlaydi, ko‘zlari yorug‘likka
pirpirash bilan javob beradi.
Bunday ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, ona qornidagi oxirga
oylar homilani mustaqil hayotga, ya’ni, ona organizmidan tashqi hayotga
tayyorlab beradi, bu o‘zgarishlar homilador ayol o‘zining bo‘lajak
farzandiga sog‘lom atrof-muhitni ta’minlagandagina amalga oshishi mumkin. 

---

46 
Sog‘lom bola tug‘ilishi uchun bo‘lajak onalarga vrachlar asosiy 5ta
tavsiyani ta’kidlab o‘tadilar: 
1. Homilador ayol davolovchi vrach ko‘rigidan muntazam o‘tib turishi, har
oyda, homiladorlikning oxirida har haftada vrach qabuliga borib turishi
shart. 
2. Homilador ayol to‘g‘ri ovqatlanish tartibiga roiya qilishi shart.
Asosiy ozuqa 5ta asosiy mahsulotlar guruhidan: yormalar, meva va
savzavotlar, sut mahsulotlari, go‘sht yoki dukkakli o‘simliklardan
tayyorlangan ozuqalar bo‘lishi kerak. Barcha vitaminlar, minerallar va
temir moddalardan iborat taomlarni tanovul qilishlari kerak. 
3. Alkogol va kofein tutuvchi ichimliklarni iste’mol qilish, chekish
tavsiya etilmaydi. Biror bir dori-darmon yoki tibbiy muolajani qabul
qilishda avval vrach bilan maslahatlashishlari kerak. 
4. Homiladorlik davrida badan tarbiya bilan shug‘ullanish zarur. Agar
homilador ayol yaxshi jismoniy holatda bo‘lsa, tana qo‘shimcha
og‘irlikni ko‘tarishda qiyinchilikka uchramaydi. 
5.Homilador ayol o‘zining toliqib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi, ayniqsa, 
homiladorlikning oxirgi haftalarida, maxsus mashg‘ulotlarga qatnashishi 
zarur. U yerda ayollarni tug‘ruqqa va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarni
parvarish qilishni o‘rgatadilar. 
A.M.Karimova rahbarligida O‘.B.Shamsiev tomonidan “Oilaviy xolding – 
bola ijtiomiylashuvining mexanizmi sifatida” mavzusida ilmiy tadqiqot olib 
borilgan
1
. O‘.B.Shamsiev tadqiqotlarida homiladorlik davri rivojlanish jarayonlari 
ochib berilgan. O‘.B.Shamsievning tadqiqotida aniqlanishicha, homilaning 5-6 
oyligiga nisbatan 8-9 oyligida ona sifatlari xususiyatlari strukturasida sifat va 
operatsional mezonlar xususiyatiga bog‘liq ravishda o‘zgarishlar yuz beradi. Bu 
orqali go‘dakning o‘z-o‘zini anglashi,ijtimoiylashuvi va sensamator intellekti 
rivojlanishi bilan bog‘liqligi aniqlandi.
Bola tug‘ildi. Ona organizmi bilan anatomik bog‘lanish uzilgan bo‘lsa-da, bola 
mustaqil hayot kechira olmaydi, chunki bola ona bilan fiziologik jihatdan 
bog‘langandir, ona uni o‘z suti bilan boqadi. U yangi, o‘zgacha muhitda yashay 
boshlaydi. Bola hayotining birinchi kunlari tug‘ilganidagi og‘irligini yuqotadi. 
Bunga tashqi dunyo sharoitiga moslashish davrida energiyaning ko‘plab sarflanishi 
sababdir. Bola organizmining, ma’lum vaqt o‘tib, tug‘ilgan davridagi og‘irligiga 
teng kelishi uning tashqi muhitga, yangi sharoitga moslashganligidan darak beradi. 
Odatda chaqaloqning og‘irligi 10—12 kun o‘tgach, asli holiga keladi. 
Yangi tug‘ilgan bola anatomik-fiziologik tomondan hali yetilmagan bo‘lib, 
katta kishi organizmidan o‘ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Yangi tug‘ilgan 
bola suyak-muskul tizimining tez o‘sishi bilan kattalardan keskin farq qiladi. 
Ularning muskul va muskul to‘qimalari juda bo‘sh bo‘ladi. Muskullar asta-sekin 
qota boshlaydi. Oldin bo‘yin muskullari (bola boshini tuta boshlaydi), keyin tana 
1
Шамсиев Ў.Б. Оилавий холдинг – бола ижтиомийлашувининг механизми сифатида. Пс.ф.д....автореферат. 
DsC.Тошкент.2020.-25б. 

---

47 
muskullari (bola o‘tira oladi), undan keyin esa oyoq va qo‘l muskullari yetiladi, 
predmetlar bilan harakat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi, bola yura boshlaydi. 
Yangi tug‘ilgan bolaning suyagida ohak va boshqa tuzlar kam bo‘lib, u asosan 
tog‘ay to‘qimalaridan iboratdir. Bosh suyaklar bola 2-3 oylik bo‘lgandagina bir-
biri bilan tutashib ketadi. Bosh suyagining peshona va tepa qismlari tepasida katta 
liqildoq deb ataladigan oraliq bo‘lib, u qalin parda va teri bilan qoplangan bo‘ladi. 
Bu oraliq bir-bir yarim yildan keyingina suyak bilan qoplanib ketadi. 
Yangi tug‘ilgan bola nerv tizimining yuksak qismi — bosh miya yarim 
sharlari tashqi ko‘rinishdangina kattalar miyasiga o‘xshaydi. Aslida chaqaloqning 
boshi katta ko‘rinsa-da (miya og‘irligi butun tananing sakqizdan birini, kattalarda 
esa qirqdan birini tashkil etadi), hali taraqqiy etmagan bo‘ladi. Tanasining umumiy 
og‘irligi 3-4 kilogramm bo‘lgani holda, miyaning og‘irligi 300 grammdan oshadi. 
Chaqaloq miyasidagi nerv hujayralari, «ariqchalar» va «izlar»ning soni katta 
kishilar miyasidan farq qilmaydi, ammo bola miyasi tuzilish jihatidan bir shaklda 
bo‘lib, «izlar» aniq ko‘rinmaydi, nerv hujayralari tarmoqlarining miqdori kam 
bo‘ladi. 
Nerv tolalarining bir-biridan yetarli darajada ajralmaganligidan tashqi 
olamdan kelayotgan o‘zgarishlar boshqa nerv markazlariga ham ta’sir etadi, bosh 
miya yarim sharlarida hech qanday aniq va barqaror o‘zgarish joylari paydo 
bo‘lmaydi. Uning uchun chaqaloq tashqi qo‘zg‘ovchilar ta’siriga qo‘l, oyoq va 
boshini tartibsiz harakat qilib javob beradi. Miyaning eng «qadimiy» bo‘limlari 
nafas olish, qon aylanishi, emish, yutinish kabi jarayonlarni ta’minlaydi. Bu nerv 
tolalari bolaning yashashi uchun yetarli miqdorda (nerv tolasi) mielen qobig‘i 
bilan qoplangan. 
Chaqaloq bola bizga eng ojiz zotdek tuyuladi. Shunga qapamay, xuddi shu 
yoshning ham kuchli tomoni bo‘lib, bu jihati bilan go‘daklar kattalardan ustun 
turadi,—deb ta’kidlaydi professor Ye