|
Shaxs va individuallik
.
Xar bir kishining shaxsi uning individualligi
vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga xos birikuvidan
tarkibtopgandir. Individuallik-kishining uziga xosligini, uning boshka odamlardan
farkini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament
va xarakter xususiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish
jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da kobiliyatlarda,
faoliyatning shaxsga xos uslubda va xokazolarda namoyon buladi. Zikr etilgan
psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini uzida mujassamlashtirilgan
odam yuk-inson shaxsi uz individualligi jixatidan betakrordir.
Shunday kilib individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarning fakat bitta jixati
bulib xisoblanadi, xolos!
Individuallik bilan shaxsning tuzilishi urtasidagi uzaro bogliklik.
"Shaxs
va individuallik" tushunchalari kanchalik darajada birlikdan iborat bulganiga
karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi xam shaxsning tuzilishini kishining
individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl
sifatida tasavvur kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik"
tushunchalari (xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga
uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar sub'yekti
sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida karaladigan Garb
psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida shaxs bilan individuallikning
strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi.
Bunday psixologik maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning
tuzilishi anik ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi
va ta'riflab beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar
maxsus shaxsiy suroknomalarni kullashadi (bular sinaluvchining uziga, uzining
individual-shaxsiy fazilatlariga uzi baxo berishini taklif etadigan savollardan
tashkil topgan uziga xos anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan
va surok natijalarini matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda tadkikotchi
biron bir xislatning (tipning) ana shu xislatga mos keladigan darajasida namoyon
bulishining sonlar bilan ifodalanadigan belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr
yordamida nari borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish
mumkin. Birok kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida"
shaxsni xar tomonlama tavsiflab bulmaydi.
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti bilan
"xakikiy munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi inobatga olinadigan
bulsa, "shaxsning tuzilishiga konkret sosial guruxlar va jamoalar faoliyati va
munosabatida tarkib topadigan ana shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar
mukarrar tarzda kiritilishi shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib
bulmagan sosial muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha
beradigan
baxosiga
muljallangandir.
Shaxsning
individlararo
real
munosabatlaridan iborat jixatini suroknomalarda aks ettirib va aniklab bulmaydi.
aytib utilganidek, suroknomalar shaxsning tuzilishiga umumiy ta'rif berish
xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida individuallikni tavsiflashga, individuallik
xislatlarining uning bir asosiy belgilari (omillari) atrofida tashkil bulishi
prinsiplarini topishga urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy ma'noda aytganda
individual-psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" yorliklar takiladigan
("shizotimiya-siklotimiya" "introversiya-ekstroversiya", "xissiyotlilik-vazminlik"
va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi.
Jumladan,
psixologiyada
individuallikning
kupgina
xislatlari-
moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar
aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini kursatadi. Bu psixologik
xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro munosabatda bulib, oshkor yoki oshkora
bulmagan xolda allakanday muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana
shunday muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va
xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu
tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bulsa, u
xolda sosial muxit uzgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman
muxit" sifatida tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro
munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin kilinishi
muxitni yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga soladigan maydon sifatida,
yoxud gurux tarzida shaxsga tazyik kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning
va uni kurshab turgan sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol
xususiyati tugrisidagi tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy
kismlari tukimalariga va na shaxsiy tadkik etishning psixologik metodlariga
kiritilmagandir.
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi (uzining
xususiy muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga agdarish mayli) kabi
belgisi yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning
shaxsida mukarrar namoyon blish-bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi
yordamijda ekstrapunitivligi yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning
uynaladigan turlariga oid komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi)
guruxi aniklanadi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi
xisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik kursatib
beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa sportchilarning yaxshi uyushgan guruxlarida
(xakikiy jamoalarda), shaxsiy test ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz
komandasi a'zolariga nisbatan jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan
munosabatda bula boshlashibdi (11.6.ga karang), ya'ni shaxsning ekatrapunitiv
belgisiga tomomila karama-karshi fazilatni namoyon kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga
karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda,
uning individualligini kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada,
kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy
tuzilishigina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda,
ana shu gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan
individlararo munosabatlarda uzini namoyon etishni xam kushish shart.
Do'stlaringiz bilan baham: |
