|
4-Mavzu: SHAXS PSIXOLOGIYASI VA KASBIY SHAKLLANISH
.
R e j a :
1.
Shaxsning biogenetic na sotsiogenetik nazariyalari.
2.
Shaxsning tuzilishi.
3.
Shaxs faolligi va yo'naltirilganligi.
4.
Kasbiy shakllanish tarixi.
T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r :
Shaxs, individ, individuallik, faollik, faoliyat, motiv, qiziqishlar, shaxsning
shakllanishida ta'sir qiluvchi omillar, shaxs sifatlari.
«Shaxs» tushunchasi keng va ko„p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo„nalishda
bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tibbiyot va psixologiya
o„rganadi. Psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o„laroq, shaxsning ichki
dunyosini, boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy-irodaviy
holatlarini, individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi.
Psixologiya fanida shaxs muammosini o„rganish bo„yicha turli nazariyalar
mavjud bo„lib, ularga biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik,
psixoanalitik, bixevioristik kabi qarashlar, yondashuvlar kiradi.
Biogenetik nazariya
negizida insonning biologik rivojlanishi bosh omil
sifatida qabul qilingan bo„lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy
xususiyat kasb etadi, ular bilan o„zaro aloqalar tan olinadi, xolos. Mazkur
nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi - biologik determinantlarga
(aniqlovchilariga) qaratiladi va
ularning
mohiyatidan
sotsial-psixologik
xususiyatlar kelib chiqadi.
Taraqqiyot jarayonining o„zi avval biologik rivojlanishning universal
bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonuniyat F. Myuller va E. Gekkellar tomonidan kashf qilingan
bo„lib, ular ushbu qonuniyat taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilish hamda
antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o„ynagan. Biroq,
inson organizmining individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini
tushuntirishda qo„pol xatolarga yo„l qo„yilgan. Jumladan, biogenetik qonuniyatga
ko„ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat
tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan
g„oya yotadi.
Psixologiya tarixida biologizmning yaqqol ko„rinishi Z. Freydning shaxs
talqinida o„z ifodasini topgan. Uning ta‟limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-
harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan,
ayniqsa, u jinsiy (seksual) maylga (libidoga) bog„liqdir. Bunga o„xshash
biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan- bir mezon yoki betakror
turtki vazifasini bajara olmaydi.
Sotsiogenetik nazariya.
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko„rinishi
sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashuvga binoan, shaxsda
ro„y beradigan o„zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya)
usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o„zaro munosabati vositalaridan kelib
chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko„ra, inson biologik tur
sifatida tug„ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta‟siri ostida
shaxsga aylanadi.
Kognitivistik yo‘nalish.
Kognitivistik yo„nalishning asoschilari qatoriga J.
Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.
J. Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo„lib, u
intellekt funksiyalari va intellektning davrlari ta‟limotini o„z ichiga qamrab oladi.
Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya
(moslashish, ko„nikish)dan iborat bo„lib, intellektning funksional invariantligi deb
yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarni ajratadi:
1)
sensomotor intellekti (tug„ilishdan to 2 yoshgacha);
2)
operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha);
3)
muayyan operatsiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha);
4)
formal (rasmiy) operatsiyalar davri.
J. Piajening g„oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-
genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo„nalishning namoyandalari qatoriga
L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm va boshqalar kiradi.
Shaxs psixologiyasining rivojlanishi muammosini o„rganishga Rossiyalik
atoqli olimlar L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontyev,
B. G. Ananyev, A. G. Kovalev, L.I.Bojovichlar o„zlarining salmoqli hisslarini
qo„shganlar.
Quyida psixologlarning ayrim fikrlariga qisqacha to„xtalib o„tamiz.
A. G. Kovalevning fikricha, shaxs - ijtimoiy munosabatlarning ham obyekti,
ham subyekti. A. N. Leontyevning tushuntirishicha, shaxs faoliyat subyektidir. K.
K. Platonov jamiyatda o„z vazifasini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli individni
shaxs deb ataydi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S. L.
Rubinshteynning ta‟rificha, shaxs tashqi ta‟sirlar yo„nalishini o„zgartiruvchi, ichki
shart-sharoitlar mahsulidir.
A. V. Petrovskiyning quyidagi ta‟rifini shaxsning psixologik ta‟rifi sifatida
qabul qilish mumkin: «O„z mehnati tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan,
jamiyatda rivojlanuvchi va odamlar bilan til yordamida munosabatga kirishuvchi
odam shaxsga voqelikni beruvchi hamda faol o„zgartiruvchi subyektga aylanadi».
Ko„rinib turibdiki, psixolog olimlar shaxsni tushunishga turli tomonlardan
yondashib, unga har xil ta‟rif berishgan.
Muayyan fikrlarni jamlagan holda shaxsga quyidagicha ta‟rif berish mumkin.
«Shaxs o ‘z menligini anglagan, o ‘zgalar bilan o ‘zaro munosabatlarga kirisha
oladigan tabiat va jamiyatga faol ta’sir o‘tkaza oladigan har qanday individ».
Yuqorida bayon qilingan nazariyalar va psixolog olimlarning fikrlaridan
kelib chiqib, psixologiyada «shaxs» masalasini tushunish bo„yicha quyidagi
xulosalarga kelish mumkin.
1)
jamiyatning a‟zosi hisoblangan va ong egasi bo„lgan har bir individ
shaxsdir;
2)
shaxs hamma vaqt muayyan, faqat o„ziga xos bo„lgan murakkab
individual sifatlar va xususiyatlar egasidir. Bu sifatlar va xususiyatlar shaxs
xulqida, boshqa shaxslar bilan munosabatlarida, irodasi va xulq- avtorida,
xislatlarida, qobiliyatlari, mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi;
3)
odam shaxs bo„lib tug„ilmaydi, balki u ijtimoiy taraqqiyot jarayonida
shaxs sifatida shakllanadi.
4)
shaxs psixologiyasini aniq tarixiy sharoitlardan, u mansub bo„lgan
jamiyatdan, jamiyatda egallagan mavqeidan kelib chiqqan holda o„rganish
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
