Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

1
Qarang: 
Грицанов А.А
Цивилизация.// Новейший философский словарь: 3-е 
изд. Москва.: Книжный Дом. 2003.
147

---

Shuningdek, bu talqinlarda insonning sivilizatsiyaga tegishlilik 
belgisi sifatida insonga xos barcha asosiy aspektlar, y a ’ni (ruhiy, 
aqliy va vujudiy) param etrlar birlikda olingan em as, balki faqat 
bitta, ratsional (aqliy, fan-texnika taraqqiyoti) param etr asos qilib 
olingan. B oz ustiga sivilizatsiyalarni tiplashtirishda ham to‘liqlik 
va m antiqiy izchillik yetishmaydi. Bundan tashqari, bu yerda aso­
san bir yoqlam a-Y evropam arkazchilik, g'arbm arkazchilik pozitsi- 
yasi aks etgan. Vaholanki, A.N. Forobiyning “Fozil odam lar shahri” 
asarida keltirilgan tipologiya, garchi unda jam iyat tarixining ancha 
avvalgi bosqichlari nazarda tutilgan esada, ushbu tipologiyaga nis­
batan ancha toMiq, aniq, konkret, m antiqan izchil va ijtimoiy idea) 
aniq k o ‘rinishi bilan ajralib turadi.'
Um um an olganda, g'arbm arkazchilik ta ’riflarida ham ideal ij­
tim oiy tuzilm a g ‘oyasi bor. M asalan, jam iyatning “varvarlikdan 
keyin’’ tashkil topgan tuzilmasi, jam iyat “evolyutsiyasining yuqori 
bosqichi” kabi g'oyalardir. Lekin bu g 'o y alar ishtim oiy idealni aniq 
tasavvur etish imkonini bermaydi. Bularga nisbatan m arkscha fal- 
safada oldinga surilgan “kommunizm” ideali, garchi o ‘zini oqlama- 
gan esada, ancha aniq va konkret edi.
Stepin sivilizatsiya deganda muayyan madaniyat tipini taqozo 
etadigan yaxlit ijtimoiy organizmni tushunadi. Uning bu qarashlari 
A.Toynbinikiga ju d a o ‘xshab ketadi. Farq faqat shundaki, ushbu 
fikmi oldinga surishda u um um iy tizim lar nazariyasiga tayana­
di. U ning tushuntirishicha, har qanday rivojlanuvchi murakkab 
organizm muayyan kodlarda ifodalangan va uning barqarorligini 
ta ’m inlaydigan o ‘z informatsiyasiga ega boMadi va h ar qanday 
tizim da tashqi dunyo bilan shu informatsiyaga muvofiq modda va 
quvvat almashinuvi sodir boMadi.
M azkur informatsiya kodlari tizim ning tashqi olam bilan o ‘zaro 
ta ’sir tajribalarini jam laydi va keyingi o ‘zaro ta ’sir usullarini bel­
gilaydi. Demak, rivojlanuvchi tizim lar nazariyasi nuqtai nazaridan
1 
Abu Nasr Forobiy.
Fozil odamlar shahri. - Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi 
xalq merosi nashriyoti. Tuzuvchi M.Mahmudov. M as’ul muharrir M. Xayruliaev. 
1993. - B.159-163.
148

---

qaraganda, biologik turlam ing shakllanishi va rivojlanishida genlar 
qanday rol o ‘ynasa, ijtimoiy organizmda ham shunday rol o ‘ynay- 
digan inform atsion strukturalam i aniqlash kerak boMadi.
Stepinning tushuntirishicha, m adaniyatning poydevoriy qadri- 
yatlari ana shunday strukturalardir va uiar m adaniyat kategoriyala- 
rida, dunyoqarash universaliyalarida (um um iy tushunchalarida) 
ifodalangan boMadi. Turli kod tizim larida ifodalangan, “m adaniyat­
ning vujudini” tashkil etadigan ju d a katta miqdordagi inson nobio- 
logik faoliyati xil lari, xatti-harakatlari va m uom ala dasturlari ana 
shu tushunchalar asosida ishlaydi va rivojlanadi. Tirik organizm ­
da genlar qanday vazifani bajarishsa, dunyoqarash universaliyalari 
(kategoriyalar) ham jam iyat hayotida shunday vazifani bajaradilar. 
Ular m adaniyatning turli xildagi o‘ta m urakkab hodisalarini yaxlit 
tizim qilib tashkil qiladilar va shu m a’noda ijtim oiy kodning poyde­
voriy strukturasini tashkil etadilar, y a ’ni ijtimoiy hayotning o'ziga 
xos DNKsi vazifasini bajaradilar. Dunyoqarash universaliyalari- 
ning (“tabiat”, “kosmos” , “makon(fazo)”, “zam on(vaqt”), “ inson”, 
“erkinlik”, “adolat” va h.k.) m a’nolari inson yashaydigan dunyo- 
ning yaxlit obrazini shakllantirar v a m uayyan m adaniyatning afzal 
qadriyatlari darajalarini ifodalar ekanlar, uzluksiz o 'zg arib turuvchi 
ijtimoiy tajribaning qaysi qismlari translyatsiya oqim iga tushishi 
(yangi avlodga yetkazilishi, uning shakllanishiga ja lb etilishi), 
qaysi qism i esa bu oqim dan chetda qolishini belgilaydilar. Bunda 
ular odam lam ing bilim lari, e ’tiqod shakllari, qadriyat va maqsad 
yo‘nalishlarini, faoliyat va xatti-harakat nam unalari, muomalalari 
va ishlari qanday boMishi kerakligini belgilaydilar, y a ’ni ularning 
ijtimoiy hayotini shakllantiradilar. Shu m a’noda dunyoqarash uni­
versaliyalari tizim i — bu ijtimoiy organizm m avjudligini ta ’minlay- 
digan o ‘ziga xos madaniy-genetik kod. Shu m adaniy genetik kod 
0
‘zgarmasa, ijtim oiy organizmda tub o ‘zgarish boMishi mumkin 
emas. Ya’ni buningsiz yangi jam iyat vujudga kela olmaydi.
Shuning uchun, agar biz ijtimoiy organizm larni sivilizatsiya xil- 
lari deb qaraydigan boMsak, u holda ularning iqtisodiy hayoti qan­
day tashkil topganini o'rganishim iz yetarli boMadimi, degan savol 
tugMladi. Vaholanki, iqtisodiy hayotning o‘zini ham muayyan sivi-
149

---

lizatsiyada afzal o ‘rin egallagan madaniy-genetik kodlar, tegishli 
poydevoriy qadriyatlar nuqtai nazaridan tushunish kerak.
M adaniyat va sivilizatsiyaning farqli tom onini s o f statik aspekt- 
da olib qaralsa, madaniyat bu muayyan davrda inson va jam iyat 
hayotining m a’no va maqsadini belgilab bergan, ulam ing faoli­
yatini y o ‘naltirish uchun shakllantirilgan g‘oyalar, tasaw u rlar va 
his-tuyg‘ular organik birligini tashkil etadi. U holda sivilizatsiya 
jam iyat strukturasining m azkur m adaniyatga muvofiq ravishda 
tashkillashuv tizimidir.
D unyoda ilg‘or fan, texnika, texnologiya, axborot vositalari aso­
sida ish yuritayotgan, m a’rifatparvar, dem okratik jam iyat, huquqiy 
davlat qurgan m am lakatlar mavjud. U lar haqiqiy sivilizatsiya yoMi- 
ga kirib bormoqdalar. Jumladan, mustaqil 0 ‘zbekiston ham yuksak 
sivilizatsiyali demokratik jam iyat qurish yoMidan bormoqda.
Dem ak, madaniyat va sivilizatsiya o'rtasida m antiqiy birlik, 
um um iylik mavjud, negaki ulam ing har ikkalasi ham inson faoli­
yatining mahsulidir. Ham moddiy, ham m a’naviy taraqqiyotning 
boshida insonlarning m a’naviy tafakkuri, niyatlari, g ‘oyalari, 
o‘ylari, loyihalari, moMjallari turadi, so ‘ngra ular m oddiy shakl- 
da nam oyon bo‘ladi. Bunga nafaqat texnik inshootlarning, shu­
ningdek, badiiy asarlam ing yaratilishi ham m isol bo‘la oladi.
M adaniyat va jam iyatning o'zaro aloqadorligi. 
M adaniyat -
jam iyat mahsuli, ijtimoiy hayotning m uhim mulki hisoblanadi. 
M adaniyatsiz jam iyat boMmaganidek, m adaniyat ham jam iyatdan 
tashqarida mavjud boMmaydi. M urakkab ijtim oiy voqelik sifatida 
m adaniyatning o ‘ziga xos xususiyati shundaki, u insoniyat ajdod- 
larining mehnati, bilimlari, dunyoqarashini o ‘zida aks ettiradi, ular- 
ni saqlab muntazam boyitib boradi. M adaniyat ijtim oiy hayotning 
vorisi sifatida qadriyatlarni to ‘playdi, ularni kelgusi avlodlarga yet- 
kazib beradi.
M adaniyat ijtimoiy hayotning tarkibiy qism i sifatida jam iyatda­
gi hodisaning m azm un-m ohiyatiga va tahlil qilinayotgan ijtimoiy 
borliqning xususiyatlariga bogMiqdir. Insonlarning xatti-harakati, 
ya’ni ulam ing ijtimoiy faoliyati m adaniy qadriyatlarni, mezonlarni 
qaror toptirishda asosiy vosita vazifasini, shuningdek, insonlarning
150

---

ijtimoiy va shaxsiy munosabatlari, shaxslararo va guruhlararo alo- 
qalari shaklida ham ifodalanadi.
Shu boisdan ham jam iyat, madaniyat va shaxs m unosabatlariga 
kundalik hayotda biz k o ‘p duch kelamiz, y a ’ni madaniyatni m urak- 
kab tizim sifatida ta s a w u r qilamiz. Zotan, m ing y illar davom ida 
paydo b o ‘igan insoniyat madaniyati shu m unosabatlar yoMini bosib 
o‘tgan va shunday b o ‘lishi kerak. Garchi m adaniyat murakkab 
tizim bo*Isa ham, albatta, uning ilk “hujayralari” yoki “poydevori” 
topiladi. Ana shu topilgan “hujayra” yoki “poydevor” m adaniyat­
ning elem entlari yoki xususiyatlari deb yuritiladi. A na shu jihatdan 
antropologlarning m adaniyat xususiyatlariga oid qarashlari mu- 
himdir.
M adaniyatning universal xususiyatlari shundan iboratki, bu 
xususiyatlar butun insoniyatga xos bo‘lib, insoniyatni boshqa 
jonzotlardan farqlaydi. B u xususiyat, avvalo, insoniyatga xos ij­
tim oiy biologik jarayon, jum ladan nasllarni tarbiyalash, bolalar- 
ning ota-onalarga bogMangani, guruh b o o ‘lib yashash, oziq-ovqa- 
tlam ing taqsim lanishi, oila qurishi va hokazolam i qam rab oladi. 
Shuningdek, yaqin qarindoshlar bilan o ila qurish m aqsadga mu- 
vofiq em asligi ham m adaniyatning um um iy xususiyatlariga kira- 
di. Zotan, qadim dan y er yuzidagi aksariyat xalqlarda ekzogam iya 
(o‘z qabilasidagi, urug‘idagi ayolga uylanish yoki erga tegishni 
man qiluvchi urf-odat), qarindoshlarning qoni aralashuviga y o ‘l 
q o 'y m aslik qonun singari am al qilgan. B u urf-odatlarni buzganlar 
ham m a m adaniy tizim da h ar xil darajada va h ar xil usul bilan ja - 
zolangan.
M adaniyatning um um iy xususiyatlari bir qator jam iyatga va 
xalqlarga mansubdir. B u xususiyatni hududiy m adaniyat deb ham 
atash mumkin.
Hududiy m adaniyat o ‘xshashligining birinchi sababi shuki, ay- 
rim xalqlar boshqalariga qaraganda, m adaniy yutuqlarini o ‘zaro 
almashadilar. M asalan, 0 ‘zbekiston hududida istiqom at qiluvchi 
boshqa m illat vakillari ham, xuddi o ‘zbeklar singari mehmonni 
xush qabul qiladilar, m ehm ondo‘stlik fazilatilarini ko‘rsatadilar. 
Yoki Q ‘rta Osiyo hududida istiqom at qiladigan o ‘zbek va tojik
151

---

xalqlarida oiladagi o ‘zaro m unosabatlar um um iy m adaniy xususi- 
yatlarga ega. Farzandlam ing ota-onaga itoatkorligi yoki ota-onani 
m oddiy va m a’naviy qoM lab-quwatlashi, shuningdek, o ‘zbek va 
tojiklar bilan bir hududda yashaydigan boshqa millatlarga ham shu 
fazilatlarning o ‘tganini misol qilib k o ‘rsatish mumkin.
Ikkinchi sababi - ajdodlam ing etnik jihatdan umumiyligidir. Bu 
sabab tarixiylik kasb etadi. Qadim iy qabilalam ing etnik jarayoni 
bilinm as holga kelgani holda, udum lar va urf-odatlar ulam ing etnik 
birligiga ishora qiladigan om illardan biriga aylanadi. Uchinchi sa­
babi - y er yuzining turli hududlarida istiqom at qiladigan xalqlarda 
yuz beradigan bir paytdagi va bir-biriga bog‘Iiq boMmagan madaniy 
hodisalardir. Masalan, turli qit’alarda yashovchi insonlar azaldan 
shu bugungacha turli buyumlarga, daraxtlarga, toshlarga topingan- 
lar va bu hozirda ham ayrim xalqlarda saqlanib qolgan.