O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Toshkent Davlat Sharqshunoslik Instituti
Sharq Filologiyasi va Tarix fakulteti
MOXT kafedrasi
MAVZU: Xoja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk»
asari - muhim tarixiy manba
Bajardi: fors-ingliz guruhi IV kurs talabasi
Samatova Lola
Ilmiy rahbar: Fayziyev Xurshid
Toshkent - 2011
2
REJA:
Kirish............................................................................................................3
I bob. Xoja Samandar Termiziyning tarix fanida tutgan
o’rni.........................................................................................................4-12
1.1. Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan
faoliyati……………………….................................................................4-5
1.2. “Dastur ul-muluk” asarining tuzilishi va
tarkibi..…………………........................................................................6-12
II bob. “Dastur ul-muluk” – XVII asr Buxoro xonligi tarixini yorituvchi
manba…………………….....................................................................13-23
2.1. «Dastur ul-muluk» asarining qisqacha
mazmuni................................................................................................13-20
2.2. «Dastur ul-muluk» asarida berilgan muhim
ma'lumotlar...........................................................................................21-23
Xulosa.....................................................................................................24-25
Foydalanilgan adabiyotlar.........................................................................26
3
Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo tarixida Buxoro xonligining XVII
asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari
o’rtasidagi siyosiy munosabatlarni chuqurroq o’rganishda “Dastur ul-muluk”
asarining tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini aniqlash dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Mavzuning manbashunosligi. Buxoro xonligining ichki vaziyatini tavsiflash
uchun “Dastur ul-muluk” asarining faksimilesidan foydalanildi, zero bunda
asardagi boshqa manbalarda uchramaydigan ko’plab qimmatli ma’lumotlar
yordam beradi.
Tadqiqotning darajasi. Akademiklardan G. Zaleman birinchi bo’lib Kun
to’plamidagi qo’lyozmalar ro’yxatini nashr qilganida “Dastur ul-muluk” asarini
qayd etdi. Uning forsiy matni hamda ruscha tarjimasini zarur izohlar bilan
M.A.Salohiddinova chop etdi. Asarning o’zbekcha nashri esa J.Esonov tomonidan
amalga oshirildi.
Tadqiqot maqsad va vazifalari. “Dastur ul-muluk” asari Orta Osiyoning XVII
asr adabiyotining qiziqarli boyligi hisoblanadi. Ammo u nafaqat etika-didaktik
adabiyotining asari sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so’nggi
choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham
ahamiyatga egaligini aniqlash lozim.
Tadqiqot tuzilishi. Tadqiqot kirish, 2 bob va 4 paragraf, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
4
I bob. Xoja Samandar Termiziyning tarix fanida tutgan o’rni
1.1. Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan faoliyati
“Dastur ul-muluk”(“Podshohlarga qo’llanma”) nomli qimmatli asarning
muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziy bo’lib, uning to’g’risidagi
ma’lumotlar deyarli kam. U haqidagi ma’lumotlar asosan “Dastur ul-muluk”ning
o’zida, shuningdek muallifga zamondosh bo’lgan mashhur shoirlardan Muhammad
Ba’di ibn Muhammad Sharif Samarqandiy Malihning “Muzakkir ul-asxob”
antologiyasida mavjud.
Muallifning haqiqiy ismi so’nggi vaqtlargacha noma’lumligicha qolgan edi.
“Dastur u-muluk” va Malihning “Muzakkir ul-asxob” asarlarida uning faqat
taxallusi – Samandar ko’rsatilgan edi. Bu taxallus unga uning tilining o’tkirligi, o’z
ishiga jiddiy yondashganidan berilgan bo’lishi kerak. Faqatgina “Muzakkir ul-
asxob” asaridagina Xoja Samandarning asl ismi - Muhammad Baqo berilgan
1
.
Muallif hayotining aniq sanasi hali to’liq o’rnatilmagan edi. U uzoq umr ko’rgan
degan asoslar ham bor. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, Xoja Samandar taxminan
1638-yil Termizda sayyidlar oilasida tavallud topgan bo’lib, 1740-yilgacha
Qumqo’rg’onda yashab o’tgan. Buxoroda madrasa tahsilini olgan. Dastlab
Narpayda qozilik qilgan(1660 – 1662-yillar)
2
. Hayotining birinchi yarmi sayohat
qilib yurish bilan kechgan. Malih u haqida shunday yozadi: “U sharq va g’arb
shaharlari bo’ylab sayohat qilib, taqdirning shirin va achchiq damlarini boshidan
kechirgan”. Yana shunday asoslar ham borki, bu davrda muallif darveshona hayot
1
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3-4-b.
2
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2004.
5
tarzini ham boshidan kechirgan. Keyinchalik esa o’z hayot tarzini o’zgartirgan
bo’lishi mumkin.
Xoja Samandar uzoq vaqt Qarshi(Nasaf)da yashagan bo’lishi kerak. Yo’l-
yo’lakay shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, muallifimiz to’g’risida yozayotgan
Malih 1100/1688 – 89-yili uni Nasafiy deb ataydi. Bu yerda u ikki bor Qarshi raisi
lavozimiga tayinlangan. Malihning so’zlariga ko’ra, u “rayosat panoh” faxriy
unvoniga ega bo’lgan.
1670-yillarda Buxoroga qaytib, Ashtarxoniylardan Abdulazizxon(1055 –
1091/1645 – 1680) saroyida tarixchi (voqeanavis) lavozimida ishlagan. U
Abdulazizxonning Buxoroga kirib kelgan xorazmiylarga qarshi yurishida ishtirok
etgan. Xoja Samandar Subhonqulixon(1091 – 1114/1680 – 1702)ning Balxga
1097/1685, 1104/1693 va 1107/1695-yillarda amalga oshirgan uchta yurishining
ishtirokchisi bo’lgan. Shuningdek, Xoja Samandar elchilik vazifasini ham amalga
oshirgan. U Subhonqulixon tomonidan Samarqandning isyonkor hukmdori
Xo’jaquli bilan uni xon bilan yarashishga ko’ndirish maqsadida muzokaralar olib
borish uchun ikki marta vakil qilib yuborilgan edi. Bularning barchasi haqida
muallifning shaxsan o’zidan, uning Balxga 1107/1695-yilgi yurishida ishtirok
etishi to’g’risida esa Xoja Samandarga zamondosh bo’lmish Muhammad Amin ibn
Muhammad Zamonning “Muhit at-tavorix” nomli tarixiy asaridan bilish mumkin
3
.
Muallifning 1702-yili Qarshiga kelishi uning uchun katta falokat bilan tugagan.
Uning so’zlariga qaraganda, unga qarshi axloqan past, ammo Qarshida juda katta
ta’sir kuchiga ega bo’lgan Avaz xo’ja degan kishi boshchiligidagi harakat
uyushtirilgan edi. Ushbu tuhmat natijasida Xoja Samandardan do’stlari yuz
o’girishadi; uning Qarshi jamiyatidan uzilishiga va darveshona hayotini eslatuvchi
turmush tarzini boshidan kechirishiga to’g’ri kelgan. Shu bilan u umrining
3
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 5-b.
6
oxirigacha faqat ilmiy faoliyat bilan shug’ullanadi. Xoja Samandarning hayoti va
ijodida Balxda yashovchi qozi Yusuf mirzo degan kishi katta rol o’ynagan va
muallifimiz u bilan asosan yozishmalar orqali aloqada bo’lgan. Bu ikki shaxsning
xatlari “Dastur ul-muluk”da keltirib o’tilgan. Xoja Samandar Yusuf mirzoni
yuksak faxr bilan tilga oladi
4
.
Xoja Samandar Termiziy o’z davrining keng ma’lumotli kishilari jumlasidan
bo’lgan. Malihning bergan ma’lumotlariga asosan, Xoja Samandar yetuk shoir,
yozuvchi va tarixchi olim bo’lgan, ilohiyot ilmini ham yaxshi bilgan, ko’p sayohat
qilib, nazariy bilimini mustahkamlagan. Uning adabiy faoliyati 1100/1688 – 89-
yillarda Qarshida boshlangan. Bizning zamonimizgacha olimning ikki muhim asari
yetib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-muluk” va ikkinchisi “Anis ul-
fuqaro”(“Faqirlar do’sti”) nomi bilan mashhur bo’lib, 1735-yili yozilgan.
Malihning so’zlariga ko’ra, ”Dastur ul-muluk” Xoja Samandarning ilk yirik asari
bo’lishi mumkin
5
. Ushbu asar, muallifning so’zlariga qaraganda, qandaydir yosh
odamning iltimosi bilan yozilgan edi. Iltimos esa qandaydir nufuzli kishidan kelib
chiqqan, zero muallif uning iltimosiga qarshi chiqa olmagan. Asar
Subhonqulixonga bag’ishlangan. U 1106/1694 – 95-yillarda tuzilgan bo’lib, unda
ushbu yillar voqealari haqidagi hikoyalar mavjud.
1.2. “Dastur ul-muluk” asarining tuzilishi va tarkibi
1890-yil sobiq Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyida A. L. Kunning
to’plamlari orasida Xoja Samandar Termiziy asarini o’z ichiga olgan qo’lyozma
ham mavjud bo’lgan. K. G. Zaleman birinchi bo’lib Kun to’plamidagi
4
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 5-6-b.
5
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b.
7
qo’lyozmalar ro’yxatini nashr qilganida ushbu asarni qayd etdi. Zaleman asar,
muallif nomi va vaqtini ham keltirib o’tdi. O’shandan keyin asar tadqiqotchilar
e’tiborini o’ziga tortmadi. Sababi asar nomi va tuzilishi (boblar ro’yxati) uning
etika-didaktik mazmundagi asar deb qaralishiga sabab bo’lgan.
M. A. Salohiddinovaning so’zlariga ko’ra, bu asar tadqiqiotchilarni SSSR FA
sharqshunoslik institutining fors va tojik qo’lyozmalari qisqa katalogini tuzish
vaqtida qiziqtiradi, chunki asarning uchdan ikki qismini tarixiy mazmundagi
ma’lumotlar tashkil etadi. 1964-yil Eron filologiyasi bo’yicha IV Butunittifoq
ilmiy konferensiyasida “O’rta Osiyo tarixi bo’yicha yangi manba” mavzusida
ma’ruza o’qildi. Ushbu ma’ruzada “Dastur ul-muluk” ning muallifi haqida qisqa
ma’lumotlar berilib, asarning tarixiy manba ekanligini tushuntirishga harakat
qilindi
6
.
“Dastur ul-muluk” asari Orta Osiyoning XVII asr adabiyoti boyligi hisoblanadi.
U nafaqat etika-didaktik asar sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so’nggi
choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham
ahamiyatlidir.
“Dastur ul-muluk”ning kirish qismida berilganidek, muallif bu asarni avvalo 21
bobdan tuzmoqchi bo’lgan, etika-didaktik mazmundagi 20 bob hamda
Subhonqulixon boshqaruvi va uning hukmronligining birinchi o’n yilligi voqealari
haqidagi so’nggi 21-bobni qo’shmoqchi bo’ldi. O’z navbatida muallif mazkur
bobni 4 qism (maqola)ga bo’lmoqchi edi. Keyinchalik yozish davomida Xoja
Samandar bir necha marta asarning dastlabki rejasini o’zgartirdi. Unga yana bir
bob – “Ishq-muhabbat haqida” nomli bob qo’shdi va uni 20-bob sifatida kiritdi.
Ko’zda tutilgan “Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida” nomli 20-bobni esa
oxiriga joylashtirdi va u 22-bobni tashkil etdi. 21-bobni esa oldindan mo’ljallangan
4 qismga qo’shib kengaytirdi. Shu tariqa asar 22 bobni o’z ichiga oladi.
6
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3, 6-b.
8
Asarning 22 bobidan ilk 20 ta bobi hamda so’nggi 22-bobi etika, axloq va odob
masalalariga, 21-bob esa asosan muallif davridagi tarixiy voqealar haqidagi
hikoyalarga bag’ishlangan. Asarda berilgan boblar nomlari quyidagicha:
I bob. Adolat haqida
II bob. Jasorat haqida
III bob. Hukmdorning xizmatkorlariga nisbatan g’amxo’rligining namoyon
bo’lishi
IV bob. Shoh xizmatkorlarining tayinlanishi haqida
V bob. Sahovat to’g’risida
VI bob. Dono elchiga elchilik vazifasini topshirish to’g’risida
VII bob. Dushmanning so’zlariga ishonish kerakmasligi haqida
VIII bob. Majlis to’g’risida
IX bob. Hukmdor marhamatidan faxrlanish kerakmasligi haqida
X bob. Vazirlar hamda hukmdorlar to’g’risida
XI bob. So’zlarni o’ylab gapirish lozimligi haqida
XII bob. Pastkash odamlardan o’zini chetga olish to’g’risida
XIII bob. Hasadning zararli ekanligi haqida
XIV bob. Sabrning mevalari to’g’risida
XV bob. Xudoga ishonish haqida
XVI bob. Qariyalarning yoshlarga maslahati to’g’risida
XVII bob. Sayohat oqibatlari haqida
9
XVIII bob. Sayohatdan voz kechish to’g’risida
XIX bob. Qarilik chog’ida kuchsizlanib qolish haqida
XX bob. Ishq-muhabbat to’g’risida
XXI bob. Subhonqulixon hukumatining o’rnatilganidan so’ng bo’lib o’tgan
voqealar
XXII bob. Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida
Shu tarzda asar uning mazmuniga ko’ra ikki qismga: etika-didaktik va tarixiy
qismga bo’linadi. Etika-didaktik qismi deyarli oldingi etika-didaktik asarlardan
kelib chiqqan tuzilgan. Ikkinchi tarixiy qismi esa muallifning shaxsiy kuzatuvlari
asosida yozilgan. “Dastur ul-muluk”ning muqaddimasida muallif tomonidan
foydalanilgan manbalar ro’yxati berilmagan va ular faqatgina ko’chirilayotgan
vaqtda tilga olinishi mumkin. Asarda quyidagi mashhur mualliflarning asarlaridan
ko’chirmalar keltiriladi: taniqli so’fiy shayx Abu Sa’id ibn Abulxayr al-Mayxoniy,
Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy Sheroziy (muallif uning “Bo’ston” va
”Guliston” asarlaridan keng foydalanadi), Husayn Voiz al-Kashifiy (uning “Anvar-
i Suhayli” asari misolida), Abdulloh Habushani Jomiy Xatifiy, Muhammad ibn
Sulaymon Fuzuliy va muallifga zamondosh: Nozim Xoroviy, Muhammad Ali
Tabriziy Isfag’oniy Soib, Mir Obid Nasafiy Said, Fozil Valiy, Hasanbek Ra’fiy,
Muhammad Shavkat Buxoriy. Shuningdek, muallif “Axloq” deb tilga oladigan
asarni ham misol qilib ko’rsatadi. Tarixchilar tomonidan aniqlanishicha, bu nom
ostida Xoji Yusufga tegishli “Ilm al-axloq” asari yashiringan.
Yuqorida sanab o’tilgan manbalar orasida asosan uchtasi keng qo’llanilgan: 1)
Husayn Voiz al-Kashifiyning “Anvar-i Suhayli”; 2) Xoji Yusufning “Ilm al-axloq”
10
va 3) Sa’diyning “Bo’ston”i. Xoja Samandar boshidagi ikki asardan ko’plab
hikoya va fikrlarni “Dastur ul-muluk”ga qo’shadi
7
.
Muallifning tilga olingan manbalarga nisbatan ularni qo’llash nuqtai-nazaridan
yondashishini qayd etish ham qiziqarlidir. Odatda boshqa mualliflarning she’rlari
Xoja Samandar tomonidan o’zgartirishsiz o’zlashtirib olingan, nasriy matni esa
ko’p hollarda qisqartirishlarga uchragan.
Hozirgi vaqtda muallif tomonidan foydalanilgan manbalarning to’liq doirasi
haqida ishonch bilan aytib bo’lmaydi. Shu sababli muallif tomonidan o’zlashtirib
olingan yoki muallifning asl matnlari asardagi etika-didaktik qismning qancha
ulushini tashkil etishini aniqlab bo’lmaydi. Biroq ko’plab she’rlari muallif so’zlari
bilan yonma-yon keladi: ”…aytganlaridek”. Demak bundan bilsa bo’ladiki,
she’rlarning hammasi bo’lmasa ham ko’pchiligi Xoja Samandarga tegishli
bo’lmay, boshqa mualliflarga taalluqlidir.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, “Dastur ul-muluk”ning etika-didaktik qismi
muallif tomonidan o’zidan oldin o’tganlarning asarlaridan keng o’zlashtirilgan.
Ammo ma’lumotlarni terish hamda o’zlashtirilgan qismlar o’rtasidagi
uyg’unlashuvi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan va bunday san’at asari nafaqat
muallifning zamondoshlari, balki undan keyin yashab o’tganlarga manzur bo’lgan.
Buni quyidagi fakt ham tasdiqlaydi: ”Gulshan ul-muluk” tarixiy asarning muallifi
– Muhammad Yoqub mirzo ibn Muhammad Doniyolbiy otaliq “Dastur ul-muluk”
yozilganidan 130 yil o’tgach, o’z asarining oxiriga Xoja Samandar asarining etika-
didaktik qismidan katta parcha joylashtiradi. Mazkur qism biz uchun XVII asr
oxiri O’rta Osiyo adabiyotining etika-didaktik yodgorligi sifatida muhim
8
.
7
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 7-b.
8
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 7-8-b.
11
O’zbekiston tarixini o’rganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-
muluk” asari katta ahamiyatga ega. Asarda o’zaro kurashlar, oily martabali
mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxo’rlik, zulm va mehnatkash
xalqning og’ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. “Dastur ul-muluk”da
o’zbeklarning etnik tarkibi haqida ham muhim dalil va ma’lumotlarni uchratish
mumkin
9
. Uning 21-bobini tashkil etuvchi ikkinchi katta qismida, yuqorida
aytilganidek, muallif davridagi voqealar bayoni o’z aksini topadi va qolgan
boblardan farqli mustaqil, asl hisoblanadi. Bu qismda muallifning biror manbadan
foydalanganligi (she’rlardan tashqari) to’g’risida gapirilmaydi. Malihning so’ziga
ko’ra, Xoja Samandardek oliy ma’lumotli inson tarixiy adabiyot bilan tanish
bo’lmasligi mumkin emas. Biroq u o’z zamonasining voqealarini yozishda
foydalanishi mumkin bo’lgan manbalar bo’lmagan. Haqiqatan, Xoja Samandar
tomonidan tasvirlangan davr o’z aksini topgan Muhammad Aminning “Muhit at-
tavorix” va Muhammad Yusuf Munshining “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur
tarixiy asarlar “Dastur ul-muluk”dan keyin vujudga kelgan.
Hozirgi vaqtda “Dastur ul-muluk”ning uchta ro’yxati ma’lum
10
:
1.
Asarning to’liq ro’yxati O’zbekiston FA ning sharqshunoslik institutida
mavjud. U n4468 qo’lyozmalar to’plami tarkibida joylashgan bo’lib, 1b – 92b
varaqlarini egallaydi. Ro’yxat O’rta Osiyoda ko’chirilgan, tugatilgan vaqti 1245-
yil 24 rabi’/1829-yil 23 sentabr. Matn qora siyohda, sarlavhasi – qizil siyohda,
nasta’liq yozuvida, O’rta Osiyo qog’ozida yozilgan; qog’oz o’lchami 24,5 x 14,5,
matn o’lchami 18,5x9,5; qog’ozda 17 satrda berilgan. Ushbu ro’yxat shartli
ravishda T belgisi bilan berilgan.
9
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b.
10
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 9, 14-15-b.
12
2.
Yana bir ro’yxati SSSR FAning sharqshunoslik instituti ro’yxatining C 450
qo’lyozmalar to’plami tarkibiga kiradi, 128a – 235b qog’ozlarini egallaydi.
Ro’yxat O’rta Osiyoda ko’chirilgan, tugatilgan vaqti 1242-yil 15 jumada/1827-yil
14-yanvar. Matn qora siyohda, sarlavha – qizil siyohda, O’rta osiyo qog’ozida
nasta’liq xatida yozilgan; qog’oz o’lchami 24,5x14,5, matn o’lchami 19x8,5,
qog’ozda 16 satrda berilgan. Ro’yxat muqaddimasining boshi bo’lmagan nuqsonli
qo’lyozmadan ko’chirilgan. Ro’yxat shartli ravishda Л belgisi bilan ifodalangan.
3.
N1437 raqamli O’zbekiston FA ning sharqshunoslik instituti ro’yxati.
Hozirgi kundagi mashhur asarlar ro’yxatidagi eng eskisi hisoblanadi (1107/1695-
96-yillar, ya’ni asar tuzilganidan keyin). Ro’yxat to’liq emas: unda muqaddima va
birinchi bobning boshlansh qismi mavjud emas. Shu bilan birga qolgan ikki
ro’yxatda bo’lmagan katta parcha mavjud. Ro’yxat tekis O’rta Osiyo qog’ozida
qora siyohda, sarlavhasi va iboraning chegarasini anglatuvchi nuqtalar esa – qizil
siyohlarda, nasta’liq xatida O’rta Osiyoda ko’chirilgan. Qog’oz o’lchami 25x16;
372 bet. Bir betida 11 satr, undagi matn o’lchami 16x8. Ro’yxat matni
ko’chirilgandan so’ng tuzatishlarga uchragan. Asosiy matnda o’chirilgan va
noto’g’ri yozilgan so’zlar tuzatilgan, o’chirilgan so’z ostida so’zlar to’g’ri shaklda
yozilgan; hoshiyada matnda tushirib qoldirilgan so’zlar, iboralar, she’rlar ko’rsatib
o’tilgan. Matnga kiritilgan tuzatishlar asosida ularning so’nggilari ikki shaxs
tomonidan amalga oshirilgan deb tushunish mumkin. Tuzatishlarning katta qismini
ko’chirayotgan shaxsning o’zi kiritgan, ya’ni tushirilgan so’zlarni qizil siyoh bilan
belgilagan, hoshiyalarda tushirib qoldirilgan yoki tuzatilgan matnni yozgan.
Mazkur ro’yxat Ta belgi bilan ko’rsatilgan.
“Dastur ul-muluk” ro’yxatlarining matni munosabatida yaqinlik kuzatiladi. Ular
orasidagi farq uncha bilinmaydi. Ulardagi farqlar asosan ko’chirib yozish
texnikasiga tegishli: so’zlarning grafik berilishi, so’zlarning sinonimlari bilan
ifodalanishi, bir grammatik shaklining boshqasi bilan berilishi, so’zlarning va
ayrim hollarda alohida iboralarning qoldirilishi,.
13
Ta ro’yxati nafaqat vaqt bo’yicha eng qadimgi asar qo’lyozmasi hisoblanadi,
balki Л va T ro’yxatlari bilan qiyosan bir qator ustnliklarga ega. Unda matnda
tushirib qoldirilgan alohida so’zlarning berilishidagi xatoliklar kamroq. Bu yerda
ayrim arab so’zlari noodatiy shakllarda yozilgan. Ammo bu yerda ko’chirib
yozuvchini savodsizlikda ayblab bo’lmaydi. Tarixchilar fikricha, ko’chirib
yozuvchi shaxs ma’lum bir xat turlariga amal qilgan. Ushbu ro’yxat texnik
jihatidan yaxshi tashkillashtirilgan: tekis qog’ozda aniq yozuvda yozilgan.
Л va T ro’yxatlari esa yupqa qog’ozga kamroq qoldirishlar va xatolar bilan
ko’chirilgan. Л va T ro’yxatlari alohida so’zlar, grammatik shakllarning yozuvda
berilishida o’zaro yaqindir.
Ushbu “Dastur ul-muluk” asarining O’zbekiston FA Sharqshunoslik institutida
N1437 raqam ostida M. A. Salohiddinova tomonidan amalga oshirilgan forschadan
tarjimasi, muqaddimasi, izoh va ko’rsatkichlari faksimelisi saqlanadi. Tarjima izoh
bilan keltirilgan. Izohlarda Xoja Samandar tomonidan foydalanilgan manbalar
ro’yxati ko’rsatilgan. Izohda matnning alohida iboralari, so’zlar, atamalar, atoqli
otlar va geografik nomlar sharhlanadi.
Ta ro’yxatini suratga tushirishda 88 – 89, 239 – 240, 288 – 289 betlaridagi
matnlar muvaffaqiyatli chiqmagan, 285 – 287, 290 – 297 betlari ham yaxshi
chiqmagan
11
.
Do'stlaringiz bilan baham: |