SO‘z boshi

To’rt zondli usul yordamida solishtirma qarshilikni aniqlash 

Ishning  maqsadi:  Yarimo`tkazgich  solishtirma  qarshiligini  aniqlashning 

to`rt  zondli  usuli  bilan  tanishish,  yarimo`tkazgich  solishtirma  qarshiligini 

aniqlash. 

Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Yarimo’tkazgich  namunasi, 

ampermetr, voltmetr, tok manbai, kalit va boshqalar. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  2.4.4-rasmda  keltirilgan  sxemani  yig’ing.  Sxemaning  ishga  yaroqligini 

loborant yoki o’qituvchi yordamida tekshiring.  

 

 

 

2.4.4-rasm. To’rt zondli usul yordamida solishtirma qarshilikni o’lchash 

qurilmasining soddalashtirilgan sxemasi.  

1 – namuna, M – zondli manipulyator, tok manbai (IUS-1),  

A – ampermetr, mV – millivoltmetr, K – kalit, (- - -) – himoya qoplami. 

 

30 

 

2.  Namuna  qalinligini  aniqlab,  2.4.1-jadvalga  yozing.  So’ngra  namuna 

tutqichga  o’rnating.  Manipulyatorni  asta-sekinlik  bilan  namuna  ustiga 

joylashtiring. 

2.4.1-jadval 

№ 

d 

(sm) 

U, (V) 

U

o’rt

, 

(V) 

I, (A) 



, 

(Om



sm) 



o’rt

, 

(Om



sm) 

Izoh  

+ 

- 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  O’lchash  qurilmasini  manbaga  ulang.  K  kalit  1-holatida  bo’lganda  U 

kuchlanish ko’rsatkichini aniqlab jadvalga yozing. So’ngra, K kalitni 2-holatga 

almashtirib  U  ko’rsatkichlarini  qayta  aniqlang  va  jadvalga  yozing.  K  kalit 

holatlari  almashinuvi  I  tok  yo’nalishini  o’zgarishiga  olib  keladi.  Har  ikkala 

holda ham I ning qiymati bir xil bo’lishini nazorat qiling. Manipulyator joyini 

o’zgartirib ishni takrorlang. O’lchashlar 3 tadan kam bo’lmasin. 

4.  Tok  yo’nalishiga  mos  holda  U  ning  (+)  va  (-)  qiymatlari  yig’indisi 

o’rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha aniqlang. So’ngra jadvalga yozing. 

                                      (2.4.6) 

5.  Jadvalda  aniqlangan  natijalar  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlang. 

                                           (2.4.7) 

Natijalarni 1-jadvalga yozing. 

5. 



o’rt

  aniqlang  so’ngra,  uni  jadvaldagi  qiymatlar  bilan  solishtiring.  Kelib 

chiqqan tafovut bo’yicha fikringizni bildiring. 

                                     (2.4.8) 

 

Ish yuzasidan xisobot: 

Ishning  maqsadidan  kelib  chiqib,  ishni  bajarish  tartibi  bosqichlari  asosida 

qisqacha  yozma  axborot  tayyorlang.  To’rt  zond  yordamida  solishtirma 

31 

 

qarshilikni  aniqlash  metodi  va  olingan  natijalarning  fizik  mohiyatini 

tushuntiring.  

Nazorat savollari: 

1. Ishni bajarish tartibini tushuntiring? 

2. To’rt zondli metodning boshqa metodlardan farqi nimada? 

3. Manipulyator deganda nimani tushunasiz? 

5. Kalitning ishlash prinsipini tushuntiring? 

6. Qaysi zondlar yordamida tok va kuchlanish aniqlanadi? 

7. Bu usulda namuna sirti qanday bo’lish kerak? 

 

 

2.4.2-laboratoriya ishi 

Van-der-Pau metodi yordamida ihtiyoriy shakldagi yarimo’tkazgich 

solishtirma qarshiligini aniqlash 

Ishning maqsadi: Van-der-Pau metodi va u yordamida ihtiyoriy shakldagi 

yarimo`tkazgich  solishtirma  qarshiligini  aniqlash  usuli  bilan  tanishish, 

yarimo`tkazgichning solishtirma qarshiligini aniqlash. 

Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Yarimo’tkazgich  namunasi, 

ampermetr, voltmetr, tok manbai, kalit va boshqalar. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  2.4.5-rasmda  keltirilgan  sxemani  yig’ing.  Sxemani  yig’ish  jarayonida 

pog’anali  kalitning  ishlash  prinsipini  yaxshilab  o’rganing.  Sxemaning  ishga 

yaroqligini loborant yoki o’qituvchi yordamida tekshiring.  

Izoh, pog’anali kalit tuzilishi jihatidan pog’onasimin bo’lib, mos holda K1 

va  K2  lardan  iborat.  Kalitning  0  holidda  namunaga  yuklama  berilmaydi.  Kalit 

holati 1 va 1’ ga ozgartirilganda namuna K1 orqali tok manbaiga ulanadi 1 va 2 

zondlar orqali tok o’tadi. Bunda K2 kalit ham 1 va 1’ holatga o’zgaradi. 3 va 4 

zondlar  orqali  kuchlanish  o’lchanadi.  K1  kalit  holati  2  va  2’  o’zgarganda  esa 

tok 1 va 4 zondlar orqali o’tadi, mos holda K2 kalit ham 2 va 2’ o’zgaradi 3 va 

2 zondlar orqali kuchlanish o’lchanadi.  

32 

 

 

 

2.4.5-rasm. Van-der-Pau metodi va u yordamida ihtiyoriy shakldagi 

yarimo`tkazgich solishtirma qarshiligini o’lchash qurilmasining 

soddalashtirilgan sxemasi. 1, 2, 3 va 4  – zondlar, tok manbai (IUS-1),  

A – ampermetr, mV – millivoltmetr, K1, K2 – pog’anali kalit.  

 

2.  Namuna  qalinligini  aniqlab,  2.4.1-jadvalga  yozing.  So’ngra  namuna 

tutqichga o’rnating. Zondlarni joylashtiring. 

2.4.1-jadval 

№ 

d 

(sm) 

U, (V) 

U

o’rt

, 

(V) 

I, (A) 



, 

(Om



sm) 



o’rt

, 

(Om



sm) 

Izoh  

1 

2 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  O’lchash  qurilmasini  manbaga  ulang.  Pog’anali  kalitning  1  va  1’ 

holatida  U

1

 kuchlanish ko’rsatkichini aniqlab jadvalga yozing. So’ngra, kalitni 

2  va  2’  holatga  almashtirib  U

2

  ko’rsatkichlarini  qayta  aniqlang  va  jadvalga 

33 

 

yozing. Kalit holatlarining o’zgarishi I tok yo’nalishini o’zgarishiga olib keladi. 

Har ikkala holda ham I ning qiymati bir xil bo’lishini nazorat qiling. 

4. Tok yo’nalishiga mos holda U ning (1) va (2) qiymatlari yig’indisining 

o’rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha aniqlang. So’ngra jadvalga yozing. 

                                           (2.4.9) 

5.  Jadvalda  aniqlangan  natijalar  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlang. 

                                        (2.4.10) 

Natijalarni jadvalga yozing. 

5. 



o’rt

  aniqlang  so’ngra,  uni  jadvaldagi  qiymatlar  bilan  solishtiring.  Kelib 

chiqqan tafovut bo’yicha fikringizni bildiring. 

 

Ish yuzasidan xisobot: 

Ishning  maqsadidan  kelib  chiqib,  ishni  bajarish  tartibi  bosqichlari  asosida 

qisqacha  yozma  axborot  tayyorlang.  To’rt  zond  yordamida  solishtirma 

qarshilikni  aniqlash  metodi  va  olingan  natijalarning  fizik  mohiyatini 

tushuntiring.  

Nazorat savollari: 

1. Ishni bajarish tartibini tushuntiring? 

2. To’rt zondli metodning boshqa metodlardan farqi nimada? 

3. Zondlar qanday materialdan tayorlanadi? 

5. Pog’anali kalitning ishlash prinsipini tushuntiring? 

6. Qaysi zondlar yordamida tok va kuchlanish aniqlanadi? 

7. Bu usulda namunaga qanday talablar qo’yiladi? 

 

 

 

 

34 

 

2.4.3-laboratoriya ishi 

Van-der-Pau metodi yordamida yarimo’tkazgichli plastinalarning 

solishtirma qarshiligini aniqlash 

Ishning maqsadi: Yarimo`tkazgich plastinalarning solishtirma qarshiligini 

Van-der-Pau metodi yordamida aniqlash, to’rt zond usuli bilan tanishish. 

Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Yarimo’tkazgich  namunasi, 

ampermetr, voltmetr, tok manbai, kalit va boshqalar. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  2.4.6-rasmda  keltirilgan  sxemani  yig’ing.  Sxemani  yig’ish  jarayonida 

pog’anali  kalitning  ishlash  prinsipini  o’rganing.  Sxemaning  ishga  yaroqligini 

loborant yoki o’qituvchi yordamida tekshiring.  

Izoh, pog’anali kalit tuzilishi jihatidan pog’onasimin bo’lib, mos holda K1 

va  K2  lardan  iborat.  Kalitning  0  holidda  namunaga  yuklama  berilmaydi.  Kalit 

holati 1 va 1’ ga ozgartirilganda namuna K1 orqali tok manbaiga ulanadi 1 va 2 

zondlar orqali tok o’tadi. Bunda K2 kalit ham 1 va 1’ holatga o’zgaradi. 3 va 4 

zondlar  orqali  kuchlanish  o’lchanadi.  K1  kalit  holati  2  va  2’  o’zgarganda  esa 

tok 1 va 4 zondlar orqali o’tadi, mos holda K2 kalit ham 2 va 2’ o’zgaradi 3 va 

2 zondlar orqali kuchlanish o’lchanadi. 

2.  Namuna  qalinligini  aniqlab,  2.4.2-jadvalga  yozing.  So’ngra  namuna 

tutqichga  o’rnating.  Zondlarni  namuna  sirtiga  joylashtiring.  Zondlar  orasidagi 

masofa 3÷5 millimetr bo’lishi maqsadga muvoffiq. 

2.4.2-jadval 

№ 

d 

(sm) 

U, (V) 

U

o’rt

, 

(V) 

I, (A) 



, 

(Om



sm) 



o’rt

, 

(Om



sm) 

Izoh  

1 

2 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  O’lchash  qurilmasini  manbaga  ulang.  Pog’anali  kalitning  1  va  1’ 

holatida  U

1

 kuchlanish ko’rsatkichini aniqlab jadvalga yozing. So’ngra, kalitni 

2  va  2’  holatga  almashtirib  U

2

  ko’rsatkichlarini  qayta  aniqlang  va  jadvalga 

35 

 

yozing. Kalit holatlarining o’zgarishi I tok yo’nalishini o’zgarishiga olib keladi. 

Har ikkala holda ham I ning qiymati bir xil bo’lishini nazorat qiling.  

 

 

 

2.4.6-rasm. Van-der-Pau metodi yordamida yarimo’tkazgichli plastina 

solishtirma qarshiligini o’lchash qurilmasining soddalashtirilgan sxemasi.  

1, 2, 3 va 4  – zondlar, tok manbai (IUS-1), A – ampermetr, mV – millivoltmetr, 

K1 va K2 – pog’anali kalit, (- - -) – himoya qoplami. 

 

4. Tok yo’nalishiga mos holda U ning (1) va (2) qiymatlari yig’indisining 

o’rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha aniqlang. So’ngra jadvalga yozing. 

                                      (2.4.11) 

5.  Jadvalda  aniqlangan  natijalar  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlang. 

                                      (2.4.12) 

Natijalarni jadvalga yozing. 

6. 



o’rt

  aniqlang so’ngra, uni  jadvaldagi  qiymatlar  bilan  solishtiring.  Kelib 

chiqqan tafovut bo’yicha fikringizni bildiring. 

36 

 

 

 

Ish yuzasidan xisobot: 

Ishning  maqsadidan  kelib  chiqib,  ishni  bajarish  tartibi  bosqichlari  asosida 

qisqacha  yozma  axborot  tayyorlang.  To’rt  zond  yordamida  solishtirma 

qarshilikni  aniqlash  metodi  va  olingan  natijalarning  fizik  mohiyatini 

tushuntiring.  

Nazorat savollari: 

1. Ishni bajarish tartibini tushuntiring? 

2. To’rt zondli metodning boshqa metodlardan farqi nimada? 

3. Kalitning ishlash prinsipini tushuntiring? 

4. Zondlar joylashuvi qanday bo’lishi kerak? 

5. Zondlar joylashuvining oldingi ishdagisi bilan qanday farqi bor?  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37 

 

2.5. Temperatura hamda monoxromatik nurlar oqimining solishtirma 

qarshilikka ta’siri 

2.5.1-laboratoriya ishi 

Solishtirma qarshilikni temperaturaga bog’liqligini aniqlash 

Ishning  maqsadi:  Temperatura  o’sgarishi  jarayonida  yarimo`tkazgich 

solishtirma  qarshiligini  aniqlash  metodi  bilan  tanishish.  Temperatura 

o’sgarishining  yarimo’tkazgichlar  solishtirma  qarshiligiga  ta’sirini  o’rganish. 

Temperatura o’zgarishi jarayonida zaryad ko’chish jarayonlariga ta’sir qiluvchi 

omillarni o’rganish.  

Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Yarimo’tkazgich  namunasi, 

ampermetr, voltmetr, tok manbai, kalit, qizdirish pechi va boshqalar. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  2.5.1-rasmda  keltirilgan  sxemani  yig’ing.  Sxemaning  har  bir  elementi 

ishlash  prinsipini  yaxshilab  o’rganing.  Sxemaning  ishga  yaroqligini  loborant 

yoki o’qituvchi yordamida tekshiring.  

2. Namuna qalinligini aniqlab, jadvalga yozing. So’ngra namuna tutqichga 

o’rnating.  Zondlarni  joylashtiring.  Termoparani  namunaga  o’rnating. 

Termopara ko’rsatkichini aniqlab jadvalga yozing. Masalan, T=300 K bo’lishini 

ta’minlang. 

2.5.1-jadval 

d 

(sm) 

T, (K)  I, (A) 

U, (V) 

U

o’rt

, (V) 



, 

(Om



sm) 

Izoh  

 

1 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tajribani  xona  haroratidan  900  K  gacha  o’tkazish  tavsiya  etiladi.  Bu 

temperatura  oraliqlari  yarimo’tkazgichlarda  uchrovchi  termodonorlarni  amaliy 

aniqlash  imkonini  beradi.  Masalan,  kremniy  uchun 



700  K  da  termodonorlar 

kuzatiladi. O’lchash jarayonida temperaturani turg’un holatda bo’lishiga e’tibor 

bering.  Masalan,  temperatura  320  K  bo’lsin.  Kalit  holati  o’zgarganda  ham 

38 

 

temperatura  320  K  bo’lishi  shart.  Aksincha,  temperatura  o’zgarishi 

jarayonlarida olingan natija yaroqsiz hisoblanadi. Chunki, temperaturaning har 

bir gradus o’zgarishida yuz beruvchi jarayonlar bir-biridan farq qiladi. Bu holda 

kuchlanish  qiymati  tok  yo’nalishi  o’zgarishiga  emas  balki,  temperaturaga 

bog’liq bo’lib qoladi. 

 

 

 

2.5.1-rasm. Van-der-Pau metodi yordamida yarimo`tkazgich solishtirma 

qarshiligini temperaturaga bog’liqligigni aniqlash qurilmasining 

soddalashtirilgan sxemasi. 1, 2, 3 va 4  – zondlar, tok manbai (IUS-1), A – 

ampermetr, mV – millivoltmetr, K1 va K2 – pog’anali kalit, Q – qizdirish 

pechi, T – termopara, (- - -) – himoya qoplami. 

 

3.  O’lchash  qurilmasini  manbaga  ulang.  Pog’anali  kalitning  1  va  1’ 

holatida    U

1

  kuchlanish  ko’rsatkichini  aniqlab  2.5.1-jadvalga  yozing.  So’ngra, 

kalitni  2  va  2’  holatga  almashtirib  U

2

  ko’rsatkichlarini  qayta  aniqlang  va 

jadvalga  yozing.  Kalit  holatlarining  o’zgarishi  I  tok  yo’nalishini  o’zgarishiga 

olib keladi. Har ikkala holda ham I ning qiymati bir xil bo’lishini nazorat qiling. 

Temperaturani  har  10  gradus  yoki  o’qituvchi  tomonidan  tavsiya  etilgan 

temperatura oraliqlarida o’lchashni qaytaring.  

A 

Tok 

manbai 

mV 

K1 

K2 

1 

2 

3 

4 

Q 

mV 

39 

 

4.  Tajribani  temperatura  kamayishi  jarayonlarida  qayta  bajaring.  Olingan 

natijalar  temperatura  ortishidagi  qiymatlariga  mos  kelishiga  e’tibor  bering. 

Masalan,  temperaturaning  ortishi  jarayonida  400  K  da  o’lchangan  bo’lsa, 

temperatura kamayishi jarayonida olingan natija ham huddi shu temperaturaga 

mos bo’lsin. 

5.  Tok  yo’nalishiga  mos  holda  U  ning  (1)  va  (2)  qiymatlari  yig’indisi 

o’rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha aniqlang. So’ngra jadvalga yozing. 

 

6.  Jadvalda  aniqlangan  natijalar  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlang. 

                                             (2.5.1) 

Natijalarni jadvalga yozing. 

7.  Solishtirma  qarshilikning  temperaturaga  (



(T))  bog’liqligi  grafigini 

chizing. Bog’liqlikni fizik mohiyatini tushuntiring. 

Ish yuzasidan xisobot: 

Ishning  maqsadidan  kelib  chiqib,  ishni  bajarish  tartibi  bosqichlari  hamda 

solishtirma  qarshilikning  temperaturaga  bog’liqligini  fizik  mohiyatini 

tushuntirishga oid yozma axborot tayyorlang.  

Nazorat savollari: 

1. Ishni bajarish tartibini tushuntiring? 

2. Termoparaning ishlash prinsipini tushuntiring? 

3. Xususiy o’tkazuvchanligi deganda nimani tushunasiz? 

4. Solishtirma qarshilik temperaturaga bog’liqmi? 

5. Solishtirma qarsilik o’tkazuvchanlikkka qanday bog’langan? 

 

 

 

 

 

40 

 

2.5.2-laboratoriya ishi 

Monoxromatik nurlar oqimining solishtirma qarshilikka ta’sirini aniqlash 

Ishning  maqsadi:  Monoxromatorning  ishlsh  prinsipi,  uni  tadqiqotlarda 

qo’llanishi,  monoxromatik  nurlar  va  ularning  to’lqin  uzunligi  bilan  tanishish. 

Monoxromatik  nurlar  oqimining  yarimo`tkazgichlar  solishtirma  qarshiligiga 

ta’sirini  aniqlash  metodi  bilan  tanishish.  Mazkur  metod  yordamida 

yarimo’tkazgich solishtirma qarshiligini aniqlash. Yarimo’tkazgich yorug’likka 

sezgirligi mexanizmini o’rganish. 

Kerakli  asbob  –  uskuna  va  jihozlar:  Yarimo’tkazgich  namunasi, 

ampermetr, voltmetr, tok manbai, kalit, monoxromator va boshqalar. 

Ishni bajarish tartibi: 

1.  2.5.2-rasmda  keltirilgan  sxemani  yig’ing.  Sxemaning  ishga  yaroqligini 

loborant yoki o’qituvchi yordamida tekshiring.  

2.  Namuna  qalinligini  aniqlab,  2.5.2-jadvalga  yozing.  So’ngra  namuna 

tutqichga o’rnating. Zondlarni joylashtiring. Termoparani namunaga o’rnating. 

Monoxromator nurlar dastasini zondlar o’rtasiga tushishini tekshiring.  

2.5.2-jadval 

d 

(sm) 



, 

(mkm) 

I, (A) 

U, (V) 

U

o’rt

, (V) 



, 

(Om



sm) 

Izoh  

 

1 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  O’lchash  qurilmasini  manbaga  ulang.  Dastlab,  monoxromatorni 

manbaga ulamasdan pog’anali kalitlar yordamida U

1

 hamda U

2

 ko’rsatkichlarini 

aniqlang va jadvalga yozing. Bu holatda namuna xona temaperaturasida bo’lsin. 

Monxromatorni manbaga ulang va yorug’likni namuna sirtiga tushayotganligini 

tekshiring.  So’ngra,  yorug’lik  to’lqin  uzunligini  quyi  qiymatidan  yuqoriga 

ortirgan holda o’zgartirib, U

1

  hamda  U

2

  ko’rsatkichlarini  aniqlang  va  jadvalga 

yozing. O’lchash jarayonlarida I ning qiymati bir xil bo’lishini nazorat qiling. 

41 

 

0,6  mikrometrdan  oq  nurgacha  bo’lgan  oraliqdagi  natijalarga  alohida 

e’tibor qarating. Chunki, bu to’lqin uzunlikda yarimo’tkazgichlarning yorug’lik 

nurlar  oqimiga  sezgirligi  yuqori  bo’ladi.  To’lqin  uzunlik  qiymatini  kamayishi 

jarayonida tajribani qayta o’tkazing.  

 

 

 

2.5.2-rasm. Monoxromatik nurlar oqimining solishtirma qarshilikka ta’sirini 

o’rganish qurilmasining soddalashtirilgan sxemasi. 1, 2, 3 va 4  – zondlar, tok 

manbai (IUS-1), A – ampermetr, mV – millivoltmetr, I, II, III va IV – pog’anali 

kalit, 



 - monoxromator, (- - -) – himoya qoplami. 

 

4.  U  ning  o’rtacha  arifmetik  qiymatini  quyidagicha  aniqlab,  so’ngra 

jadvalga yozing. 

 

5.  Jadvalda  aniqlangan  natijalar  yordamida  solishtirma  qarshilikni 

aniqlang. 

A 

Tok 

manbai 

mV 

K1 

K2 

1 

2 

3 

4 

mV 



 

42 

 

                                         (2.5.2) 

Natijalarni jadvalga yozing. 

6.  Solishtirma  qarshilikning  monoxromatik  nurlar  to’lqin  uzunligigga 

(



(



)) bog’liqligi grafigini chizing. Bog’liqlikni fizik mohiyatini tushuntiring. 

Ish yuzasidan xisobot: 

Ishning  maqsadidan  kelib  chiqib,  ishni  bajarish  tartibi  bosqichlari, 

solishtirma  qarshilikning  monoxromatik  nurlar  oqimiga  bog’liqligini  fizik 

mohiyatini tushuntirishga oid yozma axborot tayyorlang.  

Nazorat savollari: 

1.  Monoxromatik nurlar deganda nimani tushunasiz? 

2.  Monoxromatorning ishlash prinsipini tushuntiring? 

3.  Yarimo’tkazgichlar yorug’likka sezgirligi deganda nimani tushunasiz? 

4. 



(



) grafigi qanday yasaladi? 

5.  Monoxromatik nurlar dastasi qaysi zondga tushadi? 

 

 

2.5.3-laboratoriya ishi