Kegl cc pechat indd

Foydali ish (
A
f
)ning umumiy ish (
A
u
)ga nisbati bilan o‘lcha-
nadigan kattalik mexanizmning
 
foydali ish koeffitsiyenti
 
deyiladi:
η
 = 
η
 (eta)
– foydali ish koeffitsiyenti 
(qisqacha FIK).
Ko‘pincha FIK foizlarda ifodalanadi:
η
 = 
·
 100%.
Har qanday mexanizmning FIK 100% dan kam bo‘ladi (3-jadvalga 
qarang).

---

96
3-jadval
Ko‘char yoki ko‘chmas blok
94–98%
Richag-vintli domkrat
95–97%
Qo‘lda aylantiriladigan lebyodka
80%
Vintli domkrat
30–40%
FIKni oshirish uchun mexanizmning og‘irligi, undagi ishqala-
nishlarni kamaytirishga harakat qilinadi. Konstruksiyalari takomil-
lashtiriladi.
Amaliy topshiriq
69-rasm.
Ilmoqli taxtachani olib, uni di 
namometrga osib, og‘irligi 
F
og‘ir
ni 
o‘lchang. Taxtacha osilgan dina 
mometrni sekin yuqoriga ko‘tarib 
ko‘ring. Stol yoki uzun chizg‘ich yordamida qiya tekislik hosil 
qiling. Taxtachani chiz 
g‘ich ustida tekis harakatlantirib, dinamometr 
ko‘rsatishini yozib oling (69-rasm). Qiya te 
kislik balandligi 
h
ni va 
uzunligi 
s 
ni o‘lchab oling. Olin 
gan ma’lumot 
lardan foyda 
lanib, qiya 
tekislikning FIK ni 
‘
· 
100% formu 
ladan hisob lang.
1. Mexanikaning oltin qoidasini chig‘iriq misolida isbotlang.
2. Oddiy mexanizmlar nima uchun ishdan yutuq bermaydi?
3. Qiya tekislik uzunligi oshirilsa, uning FIK qanday o‘zgaradi?

---

97
9-mashq
1. Richagning uzun yelkasi 6 m, qisqa yelkasi 2 m ga teng. Uzun 
yelkasiga 10 
N kuch ta’sir ettirilsa, qisqa tomoni uchi bilan qanday 
og‘irlikdagi yukni ko‘tarish mumkin? (
Javobi:
30 N.)
2. Bola qo‘zg‘almas blokda yukni yuqoriga chiqarmoqda. Bolaning 
massasi 50 kg bo‘lsa, u blok yordamida qanday maksimal og‘irlikdagi 
yukni ko‘tarishi mumkin? 
g 

10
(
Javobi:
500 N). Javobingizni 
asoslang.
3. Qiya tekislikdan yukni balandlikka ko‘tarishda 20 J ish bajarildi. 
Bunda FIK 80% bo‘lgan mexanizmdan foydalanildi. Foydali ishni 
toping. (
Javobi:
16 J.)
4. Jismning bo‘yi 6 sm, eni 8 sm bo‘lib, to‘g‘ri to‘rtburchak 
shaklida. Uning massa markazi ixtiyoriy uchidan hisoblansa, necha 
santimetr uzoqlikda bo‘ladi? Javobingizni chizmada tekshirib ko‘ring.
5
*
. Quduqdan chelakda suv tortilmoqda. Chelak hajmi 10 l. Arqon 
o‘raladigan baraban radiusi 10 sm, dastak tirsagi 50 sm ga teng. 
Suv chiqarish uchun tirsakka qanday kuch bilan ta’sir etish lozim? 
g

10
. (
Javobi:
20 N.)
6. Jism qiya tekislikdan 15 N kuch ta’sirida ko‘tarildi. Jism og‘irligi 
16 N, qiya tekislik balandligi 5 m, uzunligi 6,4 m. Qiya tekislikning 
FIK ni toping. (
Javobi:
83,3%.)