O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
Evolyusiyada tabiiy tanlanishning o‘rni 
Hayvonlar psixikasi taraqqiyotini o‘rganuvchi ushbu yondashuvdan tashqari 
boshqa yondashuvlar ham mavjud. Masalan, fransiyalik biolog-olim, birinchilar 
qatorida sinantrop odamning qoldiqlarini aniqlagan tadqiqotchi-antropolog va 
taraqqiyparvar arbob Per Teyyar de SHarden ushbu muammoni o‘rganishga 
idealizm nuqtai nazaridan yondashadi.
Bunda Teyyar de SHarden olamda ideal asosning abadiy mavjudligi, uning 
moddiy asos bilan uyg‘un ravishda taraqqiy etishi qoidalariga tayanib ish ko‘radi.
U psixik manbalarni, «ruhiy quvvat» tushunchasini jismning «ichki tomoni» 
bilan tenglashtirgan holda ko‘radiva uning vujudga kelish tarixini «boshlang‘ich 
hayot» deb nomlanuvchi qadim zamonlarga taqaydi. Ruhiy quvvat jismoniy quvvat 

---

25 
bilan uyg‘unlashgan holda unga qarshilik ko‘rsatadi. U rivojlanishda moddiy 
dunyoning xilma-xilligini hosil qiluvchi jismoniy quvvatdan farq qilib, o‘z 
taraqqiyot yo‘lida sodda hayvonlardan tortib, odamgacha bo‘lgan tirik 
mavjudotlarga xos psixologik hodisalarning turli-tumanligini yuzaga keltiradi. 
Teyyar de SHardenning yozishicha: «Ikkala – jismoniy va ruhiy quvvatlar mos 
ravishda dunyoning tashqi va ichki tomonlarida … o‘zaro muntazam birlashgan 
holatda bo‘ladi va ba’zi hollarda bir-biriga o‘tib turadi»
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, birinchidan, moslashish vositalari va 
darajalari hayvonlar psixikasining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. 
Ikkinchidan, hayvonlar psixikasi rivojlanishining jismlarni idrok qilish bosqichida 
turgan eng yuqori darajasi hayvonlarning boshlang‘ich idrokli xulq-atvori haqida 
fikr yuritish imkonini beradi. Lekin hayvonlar xulq-atvorining o‘ziga xos 
xususiyati, asosan, o‘zining biologik ehtiyojlarini qondirishdan iborat.
Hayvonot dunyosida psixika rivojlanishi insondagi kabi ong darajasiga 
o‘tmasdan, idrokli xulq-atvor darajasida tugaydi.
Psixikaning inson darajasidagi keyingi rivojlanishi xotira, nutq, tafakkur va 
ong hisobidan faoliyatning murakkablashishi va atrof-olamni tadqiq etish vositasi 
sifatidagi mehnat qurollarining takomillashishi, shuningdek, belgitizimlarining 
kashf etilishi va keng qo‘llanilishi evaziga amalga oshdi. Odamda tabiat tomonidan 
berilgan psixik jarayonlarning tuban tashkiliy darajalari bilan bir qatorda yuqori 
darajalari ham yuzaga keladi.
Insonpsixik tarraqqiyotining jadallashishiga insoniyat erishgan uchta asosiy 
yutuq ko‘mak berdi.Bular: mehnat qurollarining kashf etilishi, moddiy va 
ma’naviy madaniyat buyumlarini ishlab chiqarilishi va til va nutqning paydo 
bo‘lishi. Inson mehnat qurollari yordamida tabiatga ta’sir ko‘rsatish va uni 
chuqurroq bilish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
O‘z navbatida, qurollarni va ular yordamida bajariladigan mehnat 
funksiyalarini takomillashtirish qo‘l yordamida bajariladigan funksiyalarning 
o‘zgarishiga va yaxshilanishiga olib keldi, buning evaziga qo‘l vaqt o‘tishi bilan 
ish qurollari orasida eng nozik va aniq qurolga aylandi. Qo‘l misolida inson ko‘zi 

---

26 
voqelikni bilishni o‘rgangan, uning yordamida tafakkur taraqqiy etib, inson 
ruhining asosiy ijod namunalari yaratilgan. Olam haqidagi bilimlarning kengayib 
borishi bilan inson imkoniyatlari ham oshdi, u tabiatdan mustaqil bo‘lish va o‘z 
tabiatini (psixika va xulq-atvorni) ongli ravishda o‘zgartirish layoqatini egallab 
bordi.
Avlodlartomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyat buyumlari 
bejiz ketmadi, ular avloddan-avlodga o‘tib, qayta ishlanib, takomillashib bordi. 
Insonlarning yangi avlodi uchun ularni yangitdan kashf etish zaruriyati tug‘ilmadi, 
ulardan foydalanishni bunday mahoratga ega odamlar yordamida o‘rganib 
olishning o‘zi kifoya edi.
Layoqatlar, bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni irsiyat orqali o‘tkazilish 
mexanizmi o‘zgardi. Endilikda psixologik va xulq-atvor shakllanishida yangi 
pog‘onaga ko‘tarilish uchun organizm ichki tuzilishi va unda kechadigan 
jarayonlarni, irsiy axborotni o‘zgartirish imkoniyatlari olimlar tomonidan 
o‘rganilmoqda.