Geografiya kafedrasi

3. Janubiy Afrika respublikasi turizmi 
Janubiy Afrika respublikasi (JAR) Afrika qit‘asining janubida joylashgan davlat. 
Hududi - 1 mln. 225 ming 315 kv.km. Aholisi 43.5 mln. kishi. 75%i qora tanlilar. 14%i oq 
tanlilar. qolganlarini Osiyo qit‘asidan chiqqan aholi tashkil etadi. Yirik shaharlari Pretoriya. 
Keyptaun. Durban. Yoxannesburg. Port-Elizabet. Ma‘muriy-hududiy jihatdan mamlakatda 
keyingi davrda ancha o‘zgarishlar ro‘y bergan va 9-provintsiyaga bo‘lingan: Ottent. Shimoliy 
Transvaal‘. Sharqiy Transvaal‘. Shimoliy Farb. Kvazula (Natal). Farbiy Burun. Shimoliy Burun. 
Erkin hudud. Ayrim provintsiyalar xatto o‘z poytaxtlariga ham ega. Janubiy Afrika respublikasi 
1910 yil 31 mayda mustaqillikka erishgan. ungacha Buyuk Britaniya mustamlakasi bo‘lgan. 
Rasmiy tili ingliz va afrika tili. Milliy bayrami 31 may respublika e‘lon qilingan kun. 
Respublika 1961 yili e‘lon qilingan. 1984 yili kuchga kirgan. Bu mamlakat ko‘p yillar davomida 
mustamlaka asoratida bo‘lgan. 1652 yili Gollandiya bu o‘lkani egallab olib Kan mustamlakasini 
barpo qilgan edi. 1806 yilga kelib bu o‘lka Buyuk Britaniya tomonidan zabt etiladi. 
Mustamlakaga aylangan bu yurtning mahalliy aholisi va burlar 1820 yilga kelib qit‘aning ichki 
hududlariga ko‘chirila boshlanadi hamda bir qancha mustaqil davlatlar barpo etiladi. Buyuk 
Britaniya 1843 yilda Natal‘ hududini annektsiya qiladi.
Keyinchalik yangi tashkil bo‘lgan mustaqil davlatlar bilan mustamlakachilar o‘rtasida 
bir necha bor urushlar bo‘lib o‘tadi.
1899-1902 yillari tarixda Angliya - Burlar urishi. deb nom olgan kurash natijasida 
Transvaal‘. Oranj erkin davlatlari ham mustamlakaga aylantiriladi. Yangi egallangan hududlar 
1910 yili Kan mustamlakasi bilan birga Janubiy Afrika Ittifoqiga birlashtirildi va Britaniya 
yarim mustamlakasi vujudga keldi. Mustamlaka yillari mahalliy aholini har tomonlama 
kamsitish siyosati amalda qo‘llanilib. qora tanli aholini siqib chiqarish va alohida maxsus 
bantustanlarda joylashtirish siyosati amalga oshirildi. 1961 yili Janubiy Afrika respublikasi 
tashkil bo‘lib. Buyuk Britaniya boshChiligidagi hamdo‘stlikdan chiqadi. Ammo hokimiyat faqat 
«oq tanlilar» qo‘liga beriladi. Oqibatda uzluksiz kurashlar davom etib. 1992 yili barcha irqChilik 
qonunlari bekor qilindi. 1994 yili erkin umumiy saylovlar bo‘lib. hokimiyat tepasiga mahalliy 
aholi vakili keladi.
Janubiy Afrika respublikasi qit‘adagi eng rivojlangan mamlakat bo‘lib. industrial agrar
davlatlar guruhiga kiradi. Lekin bu davlatda yuksak rivojlangan sanoat yuqori texnologiya va
infratuzilma bilan birga qoloq. xom ashyo eksportiga mos ishlab chiqarish shakllari ham 
saqlangan.
Janubiy Afrika respublikasini ikkiyoqlama iqtisodli mamlakat deb atash mumkin. 
chunki unda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarining ham. rivojlanayotgan mamlakatlarning ham 
xususiyati birday uyg‘unlashgan. Afrikaning Sahroi Kabirdan Janubda joylashgan mamlakatlari 
orasida Janubiy Afrika respublikasi alohida o‘rin tutadi. Birinchidan. u geografik o‘rniga ko‘ra 
Tropik Afrikaga kirmaydi. Ikkinchidan. u rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga ham kirmaydi.
Yuqorida ta‘kidlab o‘tganimizdek u Afrika materigidagi iqtisodiy jihatdan rivojlangan 
birdan - bir mamlakatdir. U iqtisodiy rivojlanishning barcha ko‘rsatgichlari bo‘yicha Afrika 
mintaqasida birinchi o‘rinda turadi.
JAR da Afrikaning eng yirik sanoat rayoni - Vitvatersrand shakllanib. uni ko‘pincha. 
«Afrika ruri» deb ataydilar. Uning poytahti - Yoxannesburg. katta zamonaviy shahar 
mamlakatning iqtisodiy poytaxti hisoblanadi.
Mamlakatning asosiy boyligi tog‘ - kon sanoatida yaratiladi: oltin. platina. olmos. xrom. 
vannadiy zahiralari va ularni qazib olish bo‘yicha jahonda yetakchi o‘rinlarni egallagan. oltin 
qazib olish bo‘yicha jahonda birinchi o‘rinda turadi. Aholining 35% sanoatda. 32% xizmat 
ko‘rsatish sohalarida. qolganlari esa qishloq xo‘jaligida faoliyat ko‘rsatadi.
Yalpi ichki mahsulot miqdori yiliga 171 mlrd. AQSH dollarga teng bo‘lib. 40%i 
industriya sohasiga. 8.2%i transport va aloqa sohasiga. qolgan qismi xizmat ko‘rsatish. qishloq 
xo‘jaligi va boshqa sohalarga to‘g‘ri keladi. Mamlakat rivojiga xos muhim xususiyat. bu xorij 
sarmoyalarining iqtisodiyotda yetakchi o‘rinda ekanligidir. Eng yirik sarmoyalarni Buyuk 

---

98 
Britaniya. Germaniya. Frantsiya kompaniyalari joylashtirgan.
YaMM - 194 mlrd. AQSH dollar. jon boshiga 4420 AQSH dollarni tashkil etadi. Temir 
yo‘llar uzunligi 20.6 ming km.. avtomobil yo‘llar uzunligi 188.4 ming km. ni tashkil etadi. 
Asosiy portlar Durban. Keyptaun. Port - Elizabet. Tashqi savdo aylanmasi ijobiy sal‘doga ega. 
Asosiy savdo sheriklari Buyuk-Britaniya. Germaniya. Italiya. AQSH. Yaponiya. ya‘ni industrial 
rivojlangan mamlakatlar.
Mamlakat daromadida xalqaro turizm katta o‘rinni egallaydi. turizm sohasida yilga 2.7 
mlrd. AQSH dollar boylik byudjetga tushadi.
Yalpi ichki mahsulotning 1.6%i turizm sohasida yaratiladi. Yalpi milliy mahsulotning 
1.39% ni xalqaro turizm tushimlari tashkil etadi.
Janubiy Afrika respublikasining madaniy merosi juda katta. Bu meros xalq ijodi. ya‘ni 
fal‘klorni. juda qadimgi devor yozuvlarini yozish an‘analarini saqlab qolgan amaliy dekkorativ 
san‘atni o‘z ichiga oladi. o‘zining musiqa madaniyatiga. ashula va raqs uslublariga. musiqa 
asboblariga ega va ularni saqlab kelmoqda. Qadim zamonlardan beri turli xil teatrlashtirilgan 
tomoshalar va turli xil sayillar o‘tkazilib kelinadi.
Janubiy Afrika respublikasi xalqaro turizm harakatlarining iqtisodiy tahlil natijalarini 
ko‘rsatishicha. jahon turistik tashriflarning 0.9%i. Afrika mintaqasi mamlakatlariga qilingan 
tashriflarning 22.5% Janubiy Afrika respublikasiga to‘g‘ri kelgan. 2001 yilga nisbatan 2002 
yilda xorijiy turistlar tashrifi 10.9%ga ko‘paygan.
Xalqaro turizm tushimlari bo‘yicha jahon turizm daromadlarining 0.6%i. Afrika 
mintaqasi tushumlari bo‘yicha 23.1% ni tashkil qilgan. 2001 yilga nisbatan 2002 yilda 
daromadlar miqdori 8.7% ga o‘sganligi kuzatilgan. 
Har bir xorijiy tashrif Janubiy Afrika respublikasida 415 AQSH dollarni tashkil etgan. Bu 
ko‘rsatgich jahon bo‘yicha 62.6% ga past bo‘lgan. Afrika mintaqasi bo‘yicha 2.5% ga yuqori 
bo‘lgan6.