O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

o‘lchashning ultratovushli usuli
quvurga nisbatan ultratovush tezligining oqim tezligiga bog‘liqligiga asoslangan. 
Tovush to‘lqinining harakatdagi muhitda tarqalishida tovushning manbadan qabul 
qiluvchi qurilmaga yetib borish tezligi faqat tovushning tezligiga emas, balki harakat 
1
2
3
N
S
4.7–rasm.
 Elektromagnit sarf 
o‘lchagich sxemasi
 

---

22 
qiluvchi muhitning tezligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Sarf o‘lchashning ultratovushli 
prinsipi shunga asoslangan.
Agar tovush to‘lqini oqim yo‘nalishida harakat qilsa, ularning tezligi qo‘shiladi, 
tovush oqimga qarshi yo‘nalsa, tezliklar ayirmasi topiladi. Ultratovushning oqim 
bo‘yicha va unga qarshi yo‘nalishdagi tezligining farqi oqim tezligiga, binobarin, 
oqayotgan suyuqlik sarfiga mutanosib. Ultratovushli sarf o‘lchagichlarning ishlash 
prinsipi quyidagilarga asoslangan: 
1)
ultratovushning oqim bo‘ylab va unga qarshi yo‘nalishdagi vaqt 
tafovutini o‘lchash;
2)
ultratovush tebranishlarining oqim bo‘ylab va unga qarshi yo‘nalishdagi 
tebranishlari fazalarining siljishini o‘lchash; 
3)
avtotebranishlar sxemasi vujudga keltirgan va shu bilan birga oqim 
bo‘ylab hamda unga qarshi yo‘nalishda hosil qilingan ultratovush tebranishlari 
chastotasining ayirmasini o‘lchash. 
Ultratovushli sarf o‘lchagichlardan birining tuzilish sxemasi 4.9-rasmda 
ko‘rsatilgan. Bu asbob ikki kanalli fazaviy sxema bo‘yicha ishlaydi. Ultratovushli 
sarf o‘lchagichlar quyidagi asosiy qismlardan iborat: UTG-ultratovush generatorining 
ta’minlash manbai; NO‘
1
, va NO‘
2
nurlanuvchi o‘zgartkichlar; QP
1 
va QP
2
-qabul 
qiluvchi pezoo‘zgartkichlar; FQ-faza o‘zgartiruvchi qurilma, fazaviy siljishlarni 
o‘zgartgichlar kanali asimmetriyasi yo‘li bilan bartaraf etadi; K-elektron 
kuchaytirgich, O‘A - o‘lchash asbobi. O‘lchash asbobi sarf birligida darajalanadi. 
Pezoelementlar sifatida, ko‘pincha, bariy titanatdan ishlangan plastinkalar ishlatiladi. 
Pezoelementlar kvars, titanatsirkoniy, sopol hamda magnitostriksion bo‘lishi 
mumkin.
Kalorimetrik sarf o‘lchagichlar ikki guruhga bo‘linadi. Ulardan birinchisida sarf 
qizdirgich iste’mol qilgan quvvat miqdoridan aniqlanadi. Bu quvvat o‘zgarmas 
haroratlar farqi ∆t ni ta’minlaydi. Ikkinchi guruhdagi kalorimetrik sarf o‘lchagichlar 
sarf qizitgichga berilgan o‘zgarmas quvvatdagi ∆t 
haroratlar farqidan aniqlanadi. Haroratlar farqi, 
odatda, termojuftlar yoki qarshilik termometrlari 
orqali o‘lchanadi. Qarshilik termometrlarini bir 
me’yorli oqim kesimini qoplaydigan to‘r shaklida 
tayyorlab, kesim bo‘yicha o‘rtacha haroratni 
o‘lchash mumkin. O‘lchanayotgan muhit odatda, 
1...3 
0
C ga qizdiriladi, shuning uchun, sarf 
o‘lchangan paytdagi iste’mol qilingan quvvat katta 
bo‘lmaydi. Modda sarfini o‘lchashda, ko‘pincha, 
ikkinchi guruh sarf o‘lchagichlari ishlatiladi.
4.10-rasmda 
ikkinchi 
guruh 
sarf 
o‘lchagichning prinsipial sxemasi tasvirlangan. 
Sarf o‘lchagichga ketma-ket ulangan ikkita 
qarshilik termometrlara 1 va 2 o‘rnatilgan. 
Turli xil sochiluvchan materiallarni o‘lchash va me’yorlash, sochiluvchan 
buyumlarni hisobga olish vositalari texnologik jarayonlarni, ortish-tushirish ishlarini 
1
2
3
R
t
R
t
R
1
R
2
v