|
22
3-BOB. ENERGETIKANING M AM LAKATIM IZ VA
QISHLOQ X O ‘JALIGININGIJTIM OIY-TQTISODIY
TARAQQIYOTDAGI O RM
3.1. Energetikaning mamlakatimiz va qishloq xo‘jaligm ing
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi o‘rni
Insoniyat jamiyatini rivojlanish, uning sivilizatsiya va taraqqiyot
y o iid ag i yutuqlari bevosita mehnat unumdorligining yuksalishi va
odamlar hayotidagi moddiy boyliklarni yaxshilanishi bilan uzviy
bo g iiq . Ilmiy-texnika va ijtimoiy taraqqiyot iste’mol qilinayotgan
energiyani o ‘sishi va yangilarini, yanada ham foydalilarini
o ‘zlashtirish bilan kuzatiladi.
Zamonaviy mashinalar iste’mol qilayotgan energiya qiymati
juda ham katta. B u to ‘g ‘rida quyidagi taqqoslash o iin lid ir: dunyoni
barcha aholisi kuniga 8 soatdan ishlab, bir yilda hozirgi paytda
olinayotgan energiyani yuzdan bir ulushini ham ishlab chiqaraolmas
edilar.
Koinotimizda energiya iste’moli jarayoni ju d a notekis. Masalan,
Norvegiyaning aholi jo n boshiga elektr energiyasi iste’moli 1983-
yilda 21350 kVt soatni, Burundida esa 11 kVt soatni tashkil etgan.
Texnikaning hozirgi zamondagi rivojlanishi energiyani k o ‘p
miqdorda iste’moli bilan tavsiflanadi va shu sababli ilmiy-texnika
inqilobi davri b o iib , oldingi rivojlanishlardan sifat darajasi bilan
farq qiladi. Sifat darajasi birinchi navbatda ishlab-chiqarish
kuchlarining yirik inqilobiy siljishlarida keng miqiyosda yuqori
samarador avtomatika bilan jihozlangan
mehnat qurollarida
nam oyon b o ia d i.
Texnikaviy taraqqiyot va sivilizatsiyaning rivojlanishi qadimgi
tarixiy davrlardan bevosita foydalanilgan energiya qiymati bilan
b o g iiq .
Agarda insoniyat rivojlanishining birinchi bosqichlarida o ‘z
mushaklarining va hayvon mushaklarming energiyasiga ega b o ig a n
23
b o ‘lsa, keyinchalik ishni katta qismini mashinaiar yordamida
bajariladigan b o ‘ldi.
Tabiat sirlariga kira borib, odamlar ulam i o ‘z ehtiyojlari uchun
ishlatishga harakat qilganlar.
Energiyaning
ko ‘p
ishlatilishi
insoniyatni
atrof-muhit
to ‘g ‘risidagi bilimlarini ortib borishi bilan ham bog‘liq.
Energiyaga ehtiyoj uzluksiz orta borgan. Energiya manbalarini
va energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirish yangi usullarini
izlashga ehtiyoj sezilgan.
Bugungi kunga kelib quyosh energiyasi, organik yoqilg‘i
energiyasi, kimyo energiyasi, daryo, dengiz va okeanlardagi suvni
energiyasi,
shamol
energiyasi
va
yadro
energiyasidan
foydaianilmoqda,
Kelajakda yengil elementlar sintezidan hosil b o ‘ladigan
termoyadro energiyasidan foydalanish muammosi ustidan ishlar olib
borilmoqda. Bu muammo hal etilsa, energiya zaxiralarining tugab
borayotganligiga
qaramasdan
insoniyat
energiyaga
b o ‘Igan
kelajakdagi ehtiyoji to i a qondirilishi mumkin.
Texnikani shiddatli taraqqiyoti va uning hozirdagi darajasiga,
energiyaning
yangi
turlaridan,
birinchi
navbatda
elektr
energiyasidan foydalanmasdan yetib b o ‘lmas edi. Elektr energiyasi
inson hayotida keng q o ‘llaniladi. M uboiag‘asiz aytish mumkinki,
zamonaviy jam iyatning m o'tadil hayoti elektr energiyasiz tassavur
etish qiyin.
Elektr energiyasi sanoatda turli-xil m exanizm lam i harakatga
keltirish uchun va bevosita texnologik jarayonlarda, transport keng
foydalaniladi.
Zamonaviy aloqa vositalarining - telegraf, telefon, radio,
televideniya - ishlashi elektr energiyasidan foydalanishga asos
langan. Kibemetika, hisoblash mashinalari, koinot texmkasining
taraqqiyoti
elektr
energiyasiz
taraqqiy
etmas
edi.
Elektr
24
energiyasining asosiy xususiyati shundan iboratki, uni uzoq
masofalarga oson uzatish va boshqa energiya turlariga kam
yo‘qotishlar bilan o ‘zgartirish mumkin.
Insoniyat keyingi vaqtlarda sun’iy y o ‘l bilan olinadigan q u w at,
atmosferada sodir b o ‘layotgan geofizik va geologik jarayonlar va
hattoki koinotda sodir b o ‘layotgan jarayonlar quvvati bilan
laqqoslash o ‘rinli. Shunday qilib, energetika tushunchasinx sun’iy
tizim - insoniyat tomonidan yaratilgan tizim sarhadlari bilan
chegaralanmasdan, sun’iy tizim lar bilan tabiiy tizim lami o ‘zaro
uzviy bogTiqlikda qarash kerak.
Insoniyat tomonidan yaratilgan sun’iy tizimlar q u w ati va tabiiy
geofizik jarayonlar qu w atini quyidagi taqqoslashi keltirilgan.
Quyosh yil davomida koinotga yirik miqdorda energiya nurlantiradi,
ulardan er yuzasiga 5-108 km" ga teng b o ‘lgan erga taxminan
7,5-10*7 kV t soatga teng boTgan energiya etib keladi. Bu esa 85600
mlrd. kV t q u w a t demakdir.
1983-yilda yerda energiyaning barcha turlaridan (80—83) • 10
kVt-soat energiya ishlab chiqarildi va foydalanildi. Dunyoda bir
yilda 8360 TVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
Em ing 1 k n r yuzasiga о ‘rtacha q u w ati 17-10“ kV t ga teng
b o ‘lgan
quyosh
energiyasi
tushadi
va birlamchi
energiya
manbalarining bu energiyadan foydalanish q u w ati taxminan 19 kVt
ga teng. Bu quvvatlar o‘zaro 104-marotaba farq qiladi. Quyosh
em ing issiqlik muvozanatida katta o ‘rin tutadi. Uning erga to ‘g ‘ri
keladigan nurlanish quvvati, insoniyat oladigan va tabiatda sodir
boTadigan jarayonlar quw atidan k o ‘p marotaba ortiqdir. Quyosh
q u w atini, hozirgi davrda insoniyat foydalana olmayotgan, eming
o ‘z o ‘qi atrofida aylanish quw atidan ( 3 1 0 м mlrd. kVt) bilan
taqqoslash munkin.
Biroq dunyodagi elektr stansiyalaming umumiy q u w atin i (2
mlrd. kV t) hozirda k o ‘pgina tabiiy jarayonlar bilan taqqoslash
25
mumkin. M asalan, koinotdagi havo oqimlarining o ‘rtacha q u w ati
(25-30)-10¥ kV t ni tashkil etadi. 0 ‘z navbatida b o ‘ronIaming
o ‘rtacha q u w a ti (30-40)-If)'' kVt. Dengiz to ‘lqinlarinmg umumiy
q u w a ti (2-5)* 10' kVt. Taqqoslashlar keltirilayotganda nafaqat
turg‘un elektr stansiyalami q uw atini, balki harakatdagi energetik
qurilmalar q u w a ti ham hisobga olish kerak. Masalan, dunyodaga
barcha y o io v c h i tashuvchi samolyotlaming umumiy q u w ati
0,15-10
kVt dan kam emas. Ayniqsa atmosferaning yuqori
qatlamlarida uchuvchi o ‘ta yuqori tezlikka ega samolyotlar
atmosferadagi azon qatlamiga yomon ta’sir etadi.
Turg‘un elektr stansiyalarining kam q u w atlilari ham biosferaga
sezilarli ziyon yetkazadilar, chunki ularning yil davomidagi ish
davomiyligi katta. Shunday qilib energetik va boshqa qurilmalami
ishlatish, atmosferaning iftoslanishi va k o ‘p miqdorda organik
yoqilg‘ini yoqilishi natijasida uning havo tarkibi o'zgarishi; dunyo
umm onining iftoslanishi; gidro elektr stansiyasi qurilishi natijasida
quruqliklami suvga ko‘milishi; o ‘rmonlaming kesilishi; issiqlik
elektr
stansiyalarining
butun
dunyoning
um um iy
issiqlik
muozanatiga ta ’siri katta muammolar keltirib chiqaradi. Energetik
tizimlami loyihalashtirayotganda, ulam i rivojlantirish va foydalanish
davomida atrof muhitga ta ’siri barcha jihatlari tomonidan k o ‘rib
chiqilishi kerak. Shuning uchun muhandis-energetikka tabiat va
unda b o ia y o tg an hodisalar to ‘g iis id a bilimlar juda zamr.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
