|
hosilaviy kattaliklar
deyiladi.
Ba’zi bir hosilaviy kattaliklarni va ularning birliklarini qarab o‘tamiz.
1. Yuzaning birliklari kvadrat metr (
𝑚
2
), kvadrat kilometr (
𝑘𝑚
2
), kvadrat detsimetr
(
𝑑𝑚
2
).
2. Hajm birliklari kub metr (
𝑚
3
), kub detsimetr (
𝑑𝑚
3
), litr (/), gektolitr (gl), millilitr
(ml).
3. Tezlik birliklari sekundiga metr (m/s), soatiga kilometr (km/soat), sekundiga
santimetr (sm/s).
Mamlakatimizda qo'llanadigan kattaliklar birliklari, ular nomlari, belgilanishi va
qo'llanish qoidalari birliklaming Xalqaro sistemasi (SI) tomonidan tayinlanadi.
Xususan, massa uchun tonna (t) birligini; vaqt uchun minut (min), soat, sutka, hafta,
oy, yil, asr; yuza uchun gektar (ga), temperatura uchun Selsiy gradusi (°C)
birliklarini qo'llashga ruxsat berilgan.
JISMNING MASSASI VA VAQTNI O'LCHASH
Massa asosiy fizik kattaliklardan biridir. Jismning massasi tushunchasi og'irlik
kuch tushunchasi bilan chambarchas bog‘langan. Bu kuch bilan jism yerga tortiladi.
Shuning uchun jismning og'irligi jismning o‘zigagina bog‘liq emas. Masalan, qutbda
jism ekvatordagiga qaraganda 0,5% og‘ir. Biroq o'zining bunday
o‘zgaruvchanIigiga qaramay har qanday sharoitda ham ikki jism og‘irligining
nisbati bir xildir. Jismning og‘irligini boshqa jism og‘irligi bilan taqqoslab
o’lchashda jismning yangi xossasi kelib chiqadi, bu xossa
massa
deb ataladi.
Faraz qilaylik, richagli tarozining bir pallasiga birort
𝑎
jism, ikkinchi pallasiga
b
jism qo‘yilgan bo’lsin. Bunda quyidagi hollar bo’lishi mumkin:
1) tarozining ikkinchi pallasi baravar bo’lib qoladi, bu holda tarozilar muvo-
zanatda,
a
va
b
jismlar bir xil massaga ega deyiladi;
2) tarozining ikkinchi pallasi birinchi pallasidan balandligicha qoladi; bu holda
a
jismning massasi
b
jismning massasidan katta deyiladi;
3) tarozining ikkinchi pallasi tushdi, birinchi pallasi ko‘tarildi va ikkinchisidan
baland bo’ldi; bu holda ajismning massasi
b
jismning massasidan kichik deyiladi.
Shuni eslatamizki, agar jism ekvatorda richagli tarozida o’lchansa, keyin jism va
tarozi toshlari qutbga olib borib o’lchansa, o‘sha natijani beradi, chunki jism ham,
tarozi toshlari ham o‘z ogirligini bir xil o'zgartiradi. Shunday qilib, jismning massasi
o'zgarmaydi, u qayerda bo’lmasin, uning massasi doim bir xil boiadi.
Massa musbat kattaiik bo’lib, quyidagi xossalarga ega:
1) tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi bir xil;
2) jismlar bir-birlari bilan birlashtirilsa, massalari qo'shiladi. Birgalikda olingan bir
nechta jismning massasi ular massalarining yig'indisiga teng.
Agar massaga berilgan ta'rifni uzunlik va yuza uchun berilgan ta'riflar bilan
taqqoslasak, massa, uzunlik va yuza ega bo‘lgan xossalarga ega bo'lishini ko'ramiz.
Massalar tarozilar yordamida bunday o'lchanadi: massasi birlik sifatida qabul
qilinadigan
e
jism tanlab olinadi. Bu massaning ulushlarini ham olish mumkin, deb
faraz qilinadi. Masalan, agar massa birligi uchun kilogramm olinsa, u holda o‘lchash
jarayonida uning ulushidan, masalan, grammdan (g) foydalanish mumkin:
1 𝑔 =
10
−3
𝑘𝑔.
Tarozining bir pallasiga massasi o‘lchanayotgan jism qo‘yiladi, ikkinchi pallasiga
massa birligi qilib olingan jismlar, ya’ni tarozi toshlari qo‘yiladi. Bu toshlar tarozi
pallalari muvozanatga kelguncha qo'yiladi. O‘lchash natijasida berilgan jismning
massasini qabul qilingan birligidagi son qiymati hosil qilinadi. Masalan, agar
jismning massasi 5 kg 350 g bo‘lsa, 5350 sonini berilgan jism massasining taqribiy
qiymati deb qarash kerak (massa birligi gramm bo'lganda).
Uzunlik uchun ifodalangan hamma da’volar massaning son qiymatlari uchun
ham o'rinli, ya’ni massalarni taqqoslash, ular ustida amallar bajarish massalarning
son qiymatlarini taqqos- lashga va ular ustida amallar bajarishga keltiriladi
(massaning bir xil birligida).
Massaning asosiy birligi — kilogramm. Bu asosiy birlikdan massaning
boshqa birliklari: gramm, tonna va boshqalar hosil bo'ladi.
Kishilar vaqtni o'lchashda, oy, quyosh va yulduzlardan foydalanganlar.
Qadimda kishilar yilni kecha va kunduzni almashish davri deb bilganlar. Vaqtning
birinchi o’lchov birligi — yil va sutka paydo boigan.
Vaqt tushunchasi uzunlik va massa tushunchalariga nisbatan ancha murakkabdir.
Kundalik hayotda vaqt bir voqeani ikkinchi voqeadan ajratib turadi. Matematika va
fizikadan vaqt skalar kattalik (miqdor) sifatida qaraladi, chunki vaqt oraliqlari
uzunlik, yuza, massalar xossalariga o‘xshash xossalarga ega.
Vaqt oraliqlarini taqqoslash mumkin. Masalan, bir xil yo‘lga piyoda velosipedchiga
qaraganda ko‘proq vaqt sarflaydi.
Vaqt oraliqlarini qo‘shish mumkin. Masalan, pedagogika institutida bitta
ma’ruza o‘qish uchun ketgan vaqt maktabdagi ikki darsga ketgan vaqtga teng.
Vaqt oraliqlarini ayirish va musbat haqiqiy songa ko‘paytirish mumkin.
Vaqt oraliqlari o’lchanadi. Ammo vaqtni o'lchash jarayoni uzunlikni
o'lchashdan farq qiladi. Uzunlikni o'lchash uchun chizg'ichni bir nuqtadan ikkinchi
nuqtaga surish bilan undan bir necha marta foydalanish mumkin. Birlik sifatida
qabul qilingan vaqt oralig'idan bir martagina foydalanish mumkin. Shuning uchun
vaqt birligi muntazam ravishda takrorlanuvchi jarayon bo’lishi. kerak. Xalqaro
sistemada bunday birlik qilib sekund olingan. Sekund bilan bir qatorda, vaqtning
boshqa biriiklari: minut, soat, sutka, yil, hafta, oy va asr qo’llaniladi. Yil va sutka
birliklari tabiatdan olingan, soat, minut, sekund birliklarini kishilar o'ylab topgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
