1. Toshkent vohasining joylashgan o’rni, iqlimi va tabiati. Toshkent vohasining insonlar tomonidan o’zlashtirilishi va ularning mashg’ulotlari

ushr, jizya, zakot, noiblik, islom aqidalari, Somoniylar, Qoraxoniylar, 
Xorazmshohlar, mo’g’ullar, Chig’toy ulusi, ark, shahriston, Amir Temur, buyuk 
sohibqiron, Temuriylar saltanati, arxeologik topilmalar, me’moriy obidalar, 
yozma manbalar, “Boburnoma”, xalqaro aloqalar.
 
Toshkent viloyati O'zbekistonning shimoli-sharqida Tyan-Shan tog'larining 
g'arbiy qismi va Sirdaryo daryosi o'rtasida joylashgan. Uning maydoni 15 300 km². 

---

Toshkent viloyati hududining katta qismi tog„ oldi tekisligidir. Shimoliy va 
shimoli-sharqda - balandligi 4299 m gacha bo'lgan G'arbiy Tyan-Shan tizmalari. 
Viloyat shimoliy va shimoli-g'arbiy qismida Qozog'iston bilan, shimoli-
sharqida - Qirg'iziston bilan, sharqida - Namangan viloyati, janubida - Tojikiston, 
janubi-g'arbiy qismida - Sirdaryo viloyati bilan chegaradosh. 
Ikki tomondan Toshkent viloyati Farg'ona va Mirzacho'l iqtisodiy-geografik 
rayonlariga tutashgan, qolganlari Qozog'iston va Tojikiston bilan chegaradosh. 
Viloyat hududi turli xil relef bilan ajralib turadi, bu sanoat va qishloq xo'jaligi 
uchun beqiyos afzalliklarni yaratadi. 100-150 km dan ortiq masofada Chirchiq va 
Ohangarondan Sirdaryoga qadar bo'lgan vodiylarda relef kamayadi, bu esa sun'iy 
sug'orish uchun juda qulaydir. Chirchiq va Ohangaron daryolari tog'lardan kelib 
chiqadi (yog'ingarchilik miqdori 500-700 mm) va dalalarni sug'orishdan tashqari 
elektr energiyasini ishlab chiqarishda ham muhim rol o'ynaydi. Toshkent viloyati 
toza ichimlik suvi bilan yaxshi ta'minlangan. Chirchiq daryosining yuqori qismida 
suvdan samarali foydalanish uchun 2,0 milliard kubometr suv o'tkazadigan 
Chorvoq suv ombori, Ohangaron daryosining o'rta qismida Tuyabo‟g‟uz suv 
ombori ("Toshkent dengizi") qurilgan.
Minerallarning xilma-xilligi jihatidan boshqa biron bir mintaqa Toshkent 
iqtisodiy va geografik rayoni bilan taqqoslana olmaydi. Angren ko'mir havzasi 
mamlakatdagi eng yirik ko'mir konidir. Ko'mir qatlamlari yer yuzasiga yaqin 
yotadi va ular orasida keramika ishlab chiqarishda ishlatiladigan ko'p miqdordagi 
alyuminiy, sement va bentonit mavjud. Toshkent viloyatida faqat neft va tabiiy gaz 
yo'q. Ushbu hududda mamlakat aholisining deyarli 20% yashaydi. Mintaqadagi 
shahar aholisining ulushi, Toshkentni hisobga olmaganda, 50 foizdan oshadi. 
Mehnatga layoqatli aholining soni bo'yicha tuman, shuningdek, ta'lim darajasi 
bo'yicha birinchi o'rinda turadi. Viloyat O'zbekiston yalpi ichki mahsulotining 27,6 
foizini, sanoatning 28,3 foizini va qishloq xo'jaligi mahsulotlarining 21 foizini 
ta'minlaydi. Quyidagi tarmoqlar ajratiladi: mashinasozlik (Toshkent, Chirchiq, 
Jizzax, Guliston), rangli metallurgiya (Olmaliq, Chirchiq), kimyo sanoati 
(Toshkent, Olmaliq, Chirchiq), elektr energetikasi (Sirdaryo GRES mamlakatning 
elektr energiyasining 33 foizini ta'minlaydi) , engil sanoat (Toshkent), Bekobod 
shahrida Markaziy Osiyodagi yagona konversion metallurgiya zavodi joylashgan. 
Sanoatning aksariyati o'z resurslariga asoslangan. Bu erda ko'mir, mis-molibden, 
volfram va uran rudalari qazib olinadi. Viloyat qishloq xo'jaligi paxta xomashyosi, 
boshoqli donlar, shu jumladan sholi, shuningdek uzum, meva va sabzavotlar, 
shakar lavlagi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Geografik jihatdan qulay, iqlimi moʻʼtadil boʻlgan Chirchiq va Ohangaron 
vodiylarida uzoq oʻtmishdayoq chorvachilik va dehqonchilik bilan shugʻullangan 
aholi yashagan.

---

Arxeologik yodgorliklarning guvohlik berishicha, miloddan avvvalgi Ikkinchi 
ming yillikning oxiri va birinchi ming yillikning boshlarida koʻchmanchi 
chorvador aholining oʻtroqlashuvi kuchayib, dehqonchilik kengaya boshlagan. 
Hali sugʻorma dehqonchilik va irrigatsiya inshootlari qurish imkoniyati 
boʻlmagan Toshkentning dastlabki dehqonlari, garchi daryoning asosiy oqimidan 
suv bogʻlab olishga qurbilari kelmagan boʻlsada, lekin, daryo toshqinlari va 
adirlardan 
kelgan 
suvlardan 
hosil 
boʻlgan 
irmoqlar boʻyida, tabiiy 
zaxob yerlarda dehqonchilik qilganlar.Toshkent vohasi insonlar tomonidan paleolit 
davridayoq o‟zlashtirila boshlangan. Ajdodlarimiz Chirchiq (Turk, Barak yoki 
Parak, Chir) havzasi vodiysida joylashgan, daryo irmoqlari va anhorlari orqali mo‟l 
– ko‟l sug‟oriladigan, chorvachilik yaylovlari, dehqonchilik va bog‟dorchilik 
uchun yaroqli serhosil tuprog‟i bo‟lgan vohada har tomonlama buyuk tamaddunga 
tamal toshini qo‟ygan.
Qadim zamonlarda Toshkent (so‟g‟diyda – Choch, turkiyda – Toshkant, 
xitoychada – Yuyni, Chjeshi, Shi, Tashigan, arab tilida – Shosh, Shoshkant) 
Chirchiq va Ohangaron vodiylarini, ularga tutashib ketgan bepayon Dashti 
Qipchoq kengliklari va Movarounnahr dehqonchilik vohasi o‟rtasida yastanib 
yotgan Sirdaryo chap qirg‟ogi tog‟ va dasht tumanlarini egallagan edi.
Viloyatning shimoliy va shimoli-sharqiy qismlari Gʻarbiy Tyanshan togʻlari 
va uning tarmoqlari (Qurama, Piskom va Ugom togʻlari) bilan band. Eng baland 
joyi Piskom tizmasidagi Adelung togʻi (4301 m). Chatqol va Qurama togʻlari 
orasida Ohangaron daryosi kesib oʻtgan, Ohangaron platosi joylashgan. Viloyat 
hududining katta qismi Sirdaryo tomon qiyalanib boradigan togʻ oldi tekisligi 
(Chirchiq-Ohangaron vodiysi)dan iborat. Ohangaron daryo vodiysi, Qurama togʻi, 
Angren-Olmaliq atrofida foydali qazilmalardan mis, polimetall rudalari, oltin, 
kumush, qoʻrgʻoshin, alyuminiy xom ashyosi, qoʻngʻir kumir, molibden konlari, 
plavik shpati va dala shpati, turli xil qurilish materiallari bor. Termal va mineral 
suv zaxiralari ko‟p. 
Iqlimi keskin kontinental. Qishi nam, nisbatan iliq, yozi uzoq, issiq va quruq. 
Yanvarning oʻrtacha temperaturasi − 1,3°, −1,8°, eng past temperatura −34° 
(tekislikda), −38° (togʻ etaklarida), iyulnint oʻrtacha tempaturasi 26,8°, eng yuqori 
temperatura 43−47°. Tekislik qismida yiliga 250 mm, togʻ oldilariga 350–400 mm, 
togʻlarda 500 mm yogʻin yogʻadi. Yogʻinning koʻp qismi bahor va qishda yogʻadi. 
Qor togʻlardagina uzoqroq saqlanadi. Vegetatsiya davri tekislik qismida 210 kun. 
Daryolari Sirdaryo havzasiga mansub (Sirdaryo − oʻrta oqimi, uz. 125 km va uning 
irmoklari − Chirchiq, Piskom va Ohangaron). Bular Tyanshan togʻlaridan 
boshlanadi va suvidan elektr energiya olishda va sugʻorish ishlarida foydalaniladi. 
Sugʻorish kanallari: Boʻzsuv, Qorasuv, Dalvarzin, Toshkent va boshqa 

---

Tuyaboʻgʻiz suv ombori („Toshkent dengizi“), Chorvoq suv ombori, Ohangaron 
suv omborlarn bor. 
Tuproqlari: 
tekislikda boʻz tuproq, togʻ etaklarida (500–600 m 
balandlikkacha) tipik boʻz tuproq, undan balandroqda chimqoʻngʻir, yuqoriroqda 
oʻtloqidasht tuproq, daryo terrasalarining quyi qismida, yer osti suvi yuza joylarda 
oʻtloqi va botqoq tuproq, daryo vodiylarida allyuvial tuproqlardan iborat. Toshkent 
viloyatining tekislik qismi toʻla haydalgan, Sirdaryo bo‟ylarida kichik tuqaylar 
(terak, tol, jiyda, har xil butalar) mavjud. Togʻ etaklari va togʻlarda (1200–1400 m 
balandlikkacha) togʻ dashtlari, yuqorirokda siyrak archazorlar, 2000 m dan 
balandda subalp va alp oʻtloklari bor. Daryo vodiylarida terak, tol; togʻ etaklari va 
togʻlarning oʻrtacha balandliklarida olmazor va yongʻoqzorlar uchraydi, togʻolcha 
oʻsadi. Tekisliklarda sarik. yumronqoziq, qoʻshoyoq, kaltakesaklar, chul 
toshbaqalari, qalqontumshuq ilon va boshqa, Sirdaryo toʻqaylarida chiyaboʻri, 
tolay quyoni, qobon; togʻ etaklari va togʻlarda ayiq, tulki, togʻ qoʻyi, jayra, boʻrsiq, 
kaklik, toʻrgʻay, archa boltatumshugʻi va boshqa, togʻ daryolari va jilgʻalarda qora 
baliq, osman, laqqacha uchraydi. Viloyat hududida „Chimyon“, „Burchmulla“, 
„Bogʻiston“, „Xumson“, „Oqtosh“ kabi bolalar oromgoxlari, iklimiy kurort va dam 
olish uylari bor. Toshkentdan 20 km uzoqlikda „Toshkent mineral suvlari“ 
balneologik kurorti joylashgan. Toshkent viloyatida UgomChatqol milliy bogʻi 
(maydoni 574 ming ga) tashkil etilgan. Boshqizilsoy boʻlimida meteorologiya 
styasi (1956 yildan) faoliyat koʻrsatadi. 
Toshkent viloyati qadimdan Buyuk ipak yoʻlidagi ilmfan, gʻunarmandchilik, 
madaniyat taraqqiy etgan makonlardan biri bulgan. Xoʻjakent yaqinidagi gʻordan 
topilgan tosh davriga mansub odam suyagining qoldiklari va qoyalardagi suratlar 
bu vohada qadimda ibtidoiy odamlar yashaganligidan dalolat beradi. 
Vohaning iqlim sharoiti, sersuvligi, dare boʻyi va togʻ oldi mintaqalarining 
yovvoyi oʻsimliklar va hayvonot dunyosiga boyligi qadimgi tosh davridayoq odam 
yashashi uchun qulay imkoniyat yaratgan. Toshkent viloyatining qadimiy aholisi 
toʻgʻrisida mil. av. 5-2-asrlarga oid Yunon, Xitoy va boshqa Sharq manbalarida 
baʼzi maʼlumotlar saqlanib qolgan. Oʻlkani arxeologik jihatdan 19-asrda 
N.I.Veselovskiy, A.A.Divayev, N.P.Ostroumov, Ye.T.Smirnov va boshqa 
oʻrgandilar. 1920-30 yillarda M.V.Voyevodskiy, G.V.Grigoryev, V.D.Jukov va 
A.I.Terenojkinlar, 1941 yildan M.Ye.Masson rahbarligida Oʻrta Osiyo universiteti 
arxeologiya kafedrasi aʼzolari, 1950 yildan Oʻzbekiston FAning arxeolog olimlari 
Ya. F. Gʻulomov, Oʻ. Islomov va R. H. Sulaymonovlar viloyat hududida tekshiruv 
ishlari olib bordilar. 1958 yildan Toshkent viloyatining oʻrta asr shaharlari va qad. 
konlarini Yu.F.Buryakov, 1966 yildan Toshkent shahrini V.A.Bulatova 
rahbarligidagi guruh ilmiy ravishda oʻrgangan. 

---

Koʻp yillik tadqiqotlar natijasida Toshkent viloyati arxeologik xaritasiga 760 
ta qadimiy manzilgoh, shahar va qishloq xarobasi, qad. konlar, qabristonlar, 
mudofaa va irrigatsiya inshootlari tushirildi. Toshkent viloyatida ibtidoiy odamlar 
krldirgan dastlabki izlar paleolit davriga toʻgʻri keladi. Bu davrga oid odamlar 
yashagan gorlar va och iq manzilgoxlardan biri Koʻlbuloq makonidir. Koʻlbuloq 
yaqinidagi Qizilolmasoy va Qoʻshsoydan qad. tosh qurollar yasalgan ustaxona 
topilgan. Mustye davriga oid manzilgoxlar Obirahmat gʻorildm, Xoʻjakent 
qishlogʻi yaqinidan, Chirchiq vohasida esa Qoraqamish va Shoʻralisoydan 
topilgan. Yangi tosh davri (neolit)ga oid ashyo Toshkent shahrining garbida 
Qoʻshilish degan joydan topilgan. Bu davrda kurollar maydalashgan va soni 
koʻpaygan. Toshkent viloyatiningjez davri (mil. av. 2ming yillik) topilmalari 
Andronovo, Tozabogʻyop madaniyatiga oiddir. Tosh va toʻkma tuproqdan qilingan 
qabriston qoʻrgʻonlar Chirchiq va uning irmoqlari boʻyida, Obirahmat, Burchmulla 
qishloqlari, 
Iskandar 
shaharchalarida 
ochilgan. 
Qabrlardan 
Andronovo 
madaniyatiga xos qoʻlda yasalgan sopol idishlar, bilaguzuk, marvarid va marjonlar 
topilgan. Jez davridan boshlab rangdor va qimmatbaho metallar togʻ yon 
bagʻridagi konlardan qazib olina boshlagan. Temir davrida viloyat xududida skif 
qabilalarning sakmassaget ittifoqiga kirgan elatlar yashagan. Ularga tegishli 
yodgorliklar mil. av. 6-4asrlarga oiddir. Bu davr qabristonlaridan (Burchmulla 
yaqinida) tirnab bezalgan sopol idishlar, tosh va kumushdan yasalgan zebziynat 
buyumlari topilgan. Chirchiq vodiysida Burganlisoydan temir davriga oid sopol, 
metall, toshdan yasalgan uyroʻzgʻor buyumlari, jumladan, choynaksimon 
tumshukli va quloqli qozonlar va mehnat qurollari topilib oʻrganilgan. Idishlar 
dumaloqshaklda boʻlib, sirtiga angob boʻyogʻi berilgan. Mil. av. 1-ming yilikning 
1-asrlarida Toshkent viloyati hozirgi hududi Qangʻ davlati tarkibiga kirgan. 
Toshkent viloyati oʻtroq xalklarining madaniyati koʻshni koʻchmanchi chorvador 
xalklar madaniyati bilan chambarchas aloqada boʻlgan. Koʻchmanchi chorvador 
xalqlar yodgorliklaridan Qovunchitepa yaxshi oʻrganilgan. Ohangaron daryosining 
quyi oqimida joylashgan Qanqa xarobasi eng qadimiy shaharlardan biri boʻlgan. 
Shahar mil. av. 3-2 asrlarda vujudga kelgan. 1-asrga oid shaharlar Sirdaryo 
vodiysida 
Banokat, 
Ohangaron, 
Oqqoʻrgʻon oraligʻida Kindiktepa va 
Qovunchitepalar boʻlgan. Bu yerlardan Toshkent hokimligining birinchi tanga 
pullari topilgan. Bu davrda hamma mayda shahar va qoʻrgʻonlar Shosh (Choch) va 
Iloq (Eloq)qa birlashgan. 7-asrda qalʼalari va mayda shaharchalari koʻpligi uchun 
Shoshni ming qalʼali davlat deb taʼriflaganlar. Shulardan biri Toshkentning 
shimolida (hozirgi shahar hududida) joylashgan Oqtepa qoʻrgʻoni boʻlib, u 
mustahkam mudofaa devorlari bilan oʻralgan. Ilk oʻrta asr shaharlarining arki va 
shahristoni boʻlgan. 

---

Shaharlarda hukumat uylari, savdo va xunarmandchilik rastalari tartib bilan 
joylashgan. Ularning maydoni 20 ga dan 65 ga gacha yetadi. Atrofdagi togʻlardan 
oltin, kumush, mis qazib olish natijasida hunarmandchilik yuksalgan. Kulolchilik 
va chorvachilik rivojlangan. Shosh va Iloq davlatlari oʻz nomlaridan tanga pullar 
zarb qilgan. Tangalarning yuz tomoniga vahshiy hayvonning rasmi (silovsin yoki 
bars), orqa tomoniga panshaxaga oʻxshash tamg‟a tushirilgan. 
2. Toshkent vohasi insonlar tomonidan paleolit davridayoq o‟zlashtirila 
boshlangan. Ajdodlarimiz Chirchiq (Turk, Barak yoki Parak, Chir) havzasi 
vodiysida joylashgan, daryo irmoqlari va anhorlari orqali mo‟l – ko‟l 
sug‟oriladigan, chorvachilik yaylovlari, dehqonchilik va bog‟dorchilik uchun 
yaroqli serhosil tuprog‟i bo‟lgan vohada har tomonlama buyuk tamaddunga tamal 
toshini qo‟ygan.
Qadim zamonlarda Toshkent (so‟g‟diyda – Choch, turkiyda – Toshkant, 
xitoychada – Yuyni, Chjeshi, Shi, Tashigan, arab tilida – Shosh, Shoshkant) 
Chirchiq va Ohangaron vodiylarini, ularga tutashib ketgan bepayon Dashti 
Qipchoq kengliklari va Movarounnahr dehqonchilik vohasi o‟rtasida yastanib 
yotgan Sirdaryo chap qirg‟ogi tog‟ va dasht tumanlarini egallagan edi.
Voha zonasida miloddan avvalgi 3 -ming yillikda chorvadorlarning birinchi 
qabilalari joylasha boshlagan. Keyinchalik ular bronzadan asbob va qurol 
tashlashni o'rgandilar. Voha hududida o'tkazilgan arxeologik tadqiqotlar davomida 
ko'plab dafn joylari topilgan. Ularda ko'milgan odamlar asboblar, qurollar, 
taqinchoqlar va bronzadan yasalgan boshqa narsalar bilan dafn etilgan.
Geografik jihatdan qulay, iqlimi moʻʼtadil boʻlgan Chirchiq va Ohangaron 
vodiylarida uzoq oʻtmishdayoq chorvachilik va dehqonchilik bilan shugʻullangan 
aholi yashagan.
Arxeologik yodgorliklarning guvohlik berishicha, miloddan avvvalgi Ikkinchi 
ming yillikning oxiri va birinchi ming yillikning boshlarida koʻchmanchi 
chorvador aholining oʻtroqlashuvi kuchayib, dehqonchilik kengaya boshlagan. 
Hali sugʻorma dehqonchilik va irrigatsiya inshootlari qurish imkoniyati 
boʻlmagan Toshkentning dastlabki dehqonlari, garchi daryoning asosiy oqimidan 
suv bogʻlab olishga qurbilari kelmagan boʻlsada, lekin, daryo toshqinlari va 
adirlardan kelgan suvlardan hosil boʻlgan irmoqlar boʻyida, tabiiy 
zaxob yerlarda dehqonchilik qilganlar. 
Miloddan avvalgi 2 -ming yillikning oxiriga kelib. mintaqada chorvachilik 
bilan bir qatorda dehqonchilik rivojlana boshladi. Dehqonlar suvni dalalarga 
yo'naltirishdi va mo'l-ko'l sug'orish katta hosil olishga yordam berdi. Toshkentga 
birinchi ko'chib kelganlarning turar-joylari bir-birining ustiga yopilgan va devorlari 
yog'och bo'lgan yarim qazilgan uylarga o'xshardi. Har bir burg'ulash bir oilaga 
mo'ljallangan, bu erda o'choq jihozlangan va oziq -ovqat etkazib berish uchun 

---

chuqur qazilgan. Kundalik hayotda qo'lda yasalgan, bo'yalgan va otilgan sopol 
idishlar bo'lgan. To'quvchilik yuksak taraqqiyot darajasiga ko'tarildi. Voha aholisi 
qo'y junidan va kunjutdan mato yasashni bilishar edi, olimlar bu davrda paxtadan 
foydalanish haqida ma'lumot topa olishmagan. Dehqonlar dalada ishlatilgan otlar, 
tuyalar va eshaklarni etishtirishgan.