Ma’ruza-1 Fizika fani bo‘yicha tushuncha. Kinematika asoslari. Reja

---

Ma’ruza-1 
Fizika fani bo‘yicha tushuncha. Kinematika asoslari. 
Reja: 
1.1. Fizika fanining tarixi, fizika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi, fizika 
fanining texnika taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi.
1.2. Fizik kattaliklarning o‘lchov birligi. Kinematika asoslari. Sanoq 
sistemasi. Moddiy nuqta kinematikasi.
1.3. Moddiy nuqtaning to‘g‘ri chiziqli harakati. Ko‘chishning o‘rtacha 
tezligi. Oniy tezlik.
1.4. Tekis o‘zgaruvchan harakat tenglamasi. Moddiy nuqtaning egri chiziqli 
harakati. 
Tayanch so‘z va iboralar
: sanoq sestemasi, moddiy nuqta, 
ilgarilanma harakat, tezlik, ko’chish, yo’l, tezlik, 
tezlanish. 
O`zbekiston – ilm fan va madaniyat qadimdan taraqqiy topgan 
mamlakatlardan biri bo`lib, astronomiya, matematika, tibbiyot, kimyo, 
to`qimachilik, me`morchilik, ma`daniyatshunoslik, kulolchilik, falsafa, 
adabiyotshunoslik yaxshi rivojlangan.
Muso al-Xorazmiy va Muhammad al-Farg`oniylar Bag`dod akademiyasi « 
Bayt ul-Hikmat » (Donolar uyi)da o`z tadqiqotlarini olib borganlar. 
Al-Xorazmiy 780 y.da Xivada tug`ilgan bo`lib matematika, astronomiya, 
geografiya sohasida asar yaratdi. « Al-jabr » (algebra) fani va algoritm 
tushunchasiga asos solgan. Uning « Hisob al-Hind » va « Astronomik jadvallar » 
asarlari o`n ikkinchi asrdayoq lotin tiliga tarjima qilingan. 
Al-Farg`oniy ham astronomiya, geografiya, matematika fani bilan 
shug`ullangan (790 y. Farg`onada tug`ilgan). U Quyosh tutilishini oldindan 
hisoblab chiqqan, Erning sharsimon ekanligini ilmiy asosda isbotlagan, meridian 
uzunligini hisoblagan, Nil daryosining oqimini o`lchash asbobini yasagan.
Al-Forobiy 873 y.da Chimkent viloyatida tug`ilgan. Turli sohalarga oid 
160dan ziyod asarlar yozgan. Uni Sharq Arastusi deb ataganlar.
Urganchda «Bilimdonlar uyi » - « Akademiyasi » tashkil etilgan bo`lib, 
falsafa, matematika va tib ilmlari muhokama qilingan. Buyuk mutaffakirlari Ibn 
Sino, Beruniy akademiyaning a`zolari bo`lishgan. 
Al-Beruniy 973 y. Xorazmda tug`ilib, 1048 yilda Gaznada vafot etgan, 
birinchi globusni yasagan. 150 dan ortiq kitob va risolalar yozgan. Geliosentrik 
nazariya rivojiga katta hissa qo`shgan.

---

Abu Ali ibn Sino – 980 y. Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog`ida tug`ilgan. 
40 dan ko`prog`i tibbiyotga, 30 dan ortig`i tabiiy fanlarga oid asarlar qoldirgan. 
Mirzo Ulug`bek – 1394 y. Sultoniya shahrida tug`ilgan, 1449 y.da 
Samarqandda akademiya tashkil qilgan, rasadxona, kutubxona, madrasa qurdirgan. 
Dunyodagi eng yirik astronomiya maktabini yaratgan. Ulug`bek ,,ziji ko’rogoniy”
jadvalini tuzgan.
Mashhur astronom va matematik olim – Nasriddin Tusiy, Qozizoda Rumiy, 
al-Koshiy birinchi bo`lib tabiiy fanlar, matematika, tibbiyot, falsafa, adabiyot 
fanlarini yuqori sohalarga ko`tardilar. 
Hozirgi O`zFAning ilmiy-tarmoqlar bo`yicha 8ta bo`limi mavjud. Uning 
tarkibiga fizika sohasi bo`yicha quyidagi ilmiy tekshirish institutlari kirada: Yadro 
fizikasi instituti, Fizika- quyosh ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, Elektronika 
instituti, Astronomiya instituti, issiqlik fizikasi bo`limi. O’zbekiston mustaqillikka 
erishgandan so’ng ilm-fanning rivojiga alohida e'tibor berilmoqda. Hozirgi 
o’zbekiston fanlar akademiyasining ilmiy-tarmoqlar bo’yicha sakkizt a bo’limi 
mavjud. Ulardan biri fizika-matematika fanlari bo’limidir. Uning tarkibiga fizika 
sohasida faoliyat ko’rsatayotgan quyidagi ilmiy tekshirish institutlari kiradi: Yadro 
fizikasi instituti „Fizika-quyosh" ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi, Elektronika 
instituti, Astronomiya instituti, issiqlik fizikasi bo’limi. Hozirgi paytda O’zbekistonda 
fizikaning quyidagi yo’nalishlari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda: