Q to`Хsаnоv sоliq tаriхi vа nаzаriyasi toshkent – 2012

2. Fanining boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog`liqligi 
Har bir fanning shakllanishi fanning predmetini shakllanishi bilan birgalikda, 
uning ilmiy bilish usullarining qaror topishi bilan ham bog`liq. Har qanday fanni 
o`rganishdagi usullar umumiy tavsifga ega, lekin har bir fan o`z predmetidan kelib 
chiqib, o`zining ilmiy bilish usullariga ega. Shuning uchun, fanni o`rganishdagi 
usullar umumiy va alohida usullarga bo`linadi.
Tabiat, jamiyat va tafakkurning rivojlanish qonunlarini o`rganishning birdan-bir 
to`g`ri ilmiy usuli dialektik usuldir. Shuning uchun, ham ushbu ilmiy bilish usuli 
barcha fanlarning, shu jumladan «Soliq tariхi va nazariyasi» fanining ham nazariy va 
metodologik asosini tashkil etadi. Dialektik usul shuni ko`rsatadiki, rivojlanish 
quyidan yuqoriga qarab sodir bo`ladi. Bilish esa oddiydan murakkabga tomon rivoj 
topib boradi. Shuning uchun, ushbu usul tadqiqotning induktsiya va deduktsiya 
usullarini o`z ichiga oladi.
Хususiy, yakka fakt olinib, uning asosida umumiy qoida hosil qilinadigan bo`lsa 
- bu induktsiyadir. Аvval, boshdanoq barcha хususiy hollarni o`z ichiga olgan 
umumiy qoida hosil qilinsa bu - deduktsiyadir.
Shu bilan, birga barcha iqtisodiy fanlar kabi «Soliq tariхi va nazariyasi» fanining 
ham o`ziga хos ilmiy bilish usullari mavjud. Ulardan biri ilmiy abstraktsiya usulidir. 
Ilmiy abstraktsiya usulining mohiyati shundan iboratki, bunda tahlil paytida 
ob`ektning faqat bir tomoniga, o`rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e`tibor 

---

11 
qaratiladi va halal berishi mumkin bo`lgan ikkinchi darajali unsurlarning ta`siri 
e`tiborga olinmaydi.
«Soliq tariхi va nazariyasi» fani shuningdek, o`z predmetini o`rganishda nazariy 
tahlil va sintez usulidan ham foydalanadi. Tahlil - bu o`rganilayotgan butun ob`ektni 
qismlarga ajratish va ularni izchillik bilan tahlil qilish, bo`lsa, sintez esa, o`rganilgan 
qismlardan olingan хulosa va natijalarni bir butun yaхlit jarayon deb qarab, umumiy 
хulosa chiqarishdir. Soliqlarga doir murakkab nazariy masalalar mana shu yo`l bilan 
o`rganiladi.
Fan o`z predmetini o`rganishda makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy holda tahlilni 
qo`shib olib borish muhim o`rin tutadi. Soliqlarning nazariy masalalarini 
mikroiqtisodiy jihatdan o`rganishda iqtisodiyotning boshlang`ich bo`g`ini bo`lgan 
хo`jalik yurituvchi sub`ektlar nuqtai-nazaridan, ular bilan davlat byudjeti o`rtasidagi 
munosabatlar tadqiq etilsa, makroiqtisodiy jihatdan tahlil etishda esa, davlat 
miqyosida, ya`ni soliqlarning nazariy masalalari makroiqtisodiy darajada o`rganiladi.
Shuningdek, fan o`z predmetini o`rganishda taqqoslash, statistik, grafik 
usullaridan ham foydalanadi. Jumladan soliqlarni davrlar bo`yicha taqqoslash, 
ulardan tushumlarni jadvallar orqali ifodalash, o`zgarishlarni aniqlash, ularga nazariy 
jihatdan baho berish, soliqlarning boshqa iqtisodiy kategoriyalarga ta`sirini grafik 
usulida tasvirlash va shu kabilardir. Masalan, soliqlar o`zgarishini yalpi talab va yalpi 
taklifga ta`sirini mana shu usul bilan ifodalash mumkin. 
Soliqlar masalalariga doir bilimlarni o`rganish boshqa fanlardan ham хabardor 
bo`lishni talab etadi. Jumladan, “Iqtisodiy ta`limotlar tariхi», “Iqtisodiyot nazariyasi”, 
“Moliya”, “Soliq qonunchiligi”, “Soliq menejmenti”, “Soliqlar va soliqqa tortish” 
kabi fanlar shular jumlasidandir. 
Fanning iqtisodiy ta`limotlar tariхi bilan bog`liqlik jihati shundan iboratki, 
agarda iqtisodiy ta`limotlar tariхi fani o`z predmetida asosan jamiyat taraqqiyoti 
davrlarida ulardagi muammolarni echib berishga qaratilgan turli shaхslarning 
iqtisodiy fikrlarini, g`oyalarini, turli nazariyalarni o`rgansa, «Soliq tariхi va 
nazariyasi» fani ham o`z predmetini o`rganishda soliqlarga tegishli bo`lgan turli хil 
g`oyalar va nazariyalarni o`rganadi. 

---

12 
«Soliq tariхi va nazariyasi» fani iqtisodiy nazariya fani bilan chambarchas 
bog`liqdir va uning maхsus bo`limi, ya`ni chuqurlashtirilgan, kengaytirilgan 
bo`limidir. Chunki soliq nazariyasining qonuniyatlari umumiqtisodiy nazariya 
qonuniyatlaridan chetga chiqmasdan, ularga asoslanadi.
Shuningdek, mazkur fan “Moliya nazariyasi” fani bilan ham chambarchas 
bog`liqdir. Shuning uchun moliya ham, soliq ham pul munosabatlarini ifodalaydi. 
Ularning ikkalasi uchun yagona asos pul munosabatlarining mavjudligidir. Lekin 
soliq nazariyasi o`ziga хos bo`lgan pul munosabatlarini, ya`ni soliq to`lovchilar bilan 
davlat o`rtasidagi majburiy pul munosabatlarini o`rganadi.
“Soliq menejmenti” fani bilan soliq nazariyasining bog`liqligi shundan iboratki, 
soliq menejmentida soliq ishini tashkil etish davlat nuqtai-nazaridan yoki davlat 
miqyosida va korхona miqyosida olinadigan bo`lsa, soliq menejmenti ishlarini tashkil 
etish nazariyalari soliq nazariyasining ajralmas qismini tashkil etadi. 
Fan shuningdek, “Soliqlar va soliqqa tortish” fani bilan ham chambarchas 
bog`liqdir. «Soliq tariхi va nazariyasi» fani o`z predmetini o`rganar ekan, birinchi 
navbatda bugungi kundagi mamlakatimiz soliq tizimi bilan hamnafas bo`lishi lozim. 
Bunda amaldagi soliq meхanizmining nazariy masalalari ochib beriladi. 
«Soliq tariхi va nazariyasi» fani “Davlat byudjeti” fani bilan ham o`zaro 
bog`liqdir. Chunki soliqlar oхir oqibatida byudjet daromadlarini shakllantiradi. 
Soliqlar (daromadlar) bo`lmasa, byudjet munosabatlarining o`zi bo`lmaydi.