Jo`rayeva A

4-ma’ruza mavzusi: Lipidlarning umumiy tasnifi. Lipidlarning hazm 
bo`lishi. 
Reja: 
4.1. Lipidlarning umumiy tavsifi va tasnifi. 
4.2. Lipidlarning asosiy sinflari. 
4.3. Yog`larning hazm bo’lishi va ichakda so’rilishi
4.4. Yog`larning qonda tashilish shakllari. 
4.1. Lipidlarning asosiy sinflari.
Lipidlar (yunoncha Lipos-yog’lar) o’simlik 
va hayvonot olamida keng tarqalgan moddalarning eng asosiy guruhlaridan biri. 
Lipidlar sinfiga tegishli birikmalarning asosiy umumiy xususiyati shundaki, ular 
qutblanmagan erituvchilarda(masalan, etanol, xloroform, efir, aseton, benzol, 
dixloretan, petroley efiri va boshqalarda) yaxshi erib, suvda deyarli erimaydi, suv 
molekulalari bilan bog’lanmaydi. Shuning uchun ular gidrofob - suvdan 
qo’rqadigan moddalar qatoriga kiritiladi. 
Lipidlarning turli xil tasniflari mavjud: strukturali, fizik-kimyoviy va biologik 
yoki fiziologik. 
1.Strukturasi bo’yicha lipidlar quyidagicha bo’linadi: 
I. Oddiy lipidlar qatoriga yog’lar, moylar va mumlar kiradi. Ular lipidlarning 
eng ko’p tarqalgan va sodda vakillaridir. Yog’lar va moylar ximiyaviy tuzilishiga 
ko’ra uch atomli gliserin bilan turli yog’ kislotalarning birikishidan hosil bo’lgan 
murakkab efirlardir. Ular faqat oddiy sharoitdagi konsistensiyalari bo’yicha bir-
biridan farqlanadi: ko’pincha qattiq konsistensiyali vakillari esa moy deb yuritiladi. 
Mumlar yuqori molekulali yog’ kislotalarni yuqori yog’ deb, suyuq konsistensiyali 
molekulyar bir atomli spirt bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. 
II.Murakkab lipidlar guruhi bir-biridan ancha farqli ko’p komponentli 
geterogen birikmalarni o’z doirasida birlashtiradi. Murakkab lipidlarning eng 
muhim katta guruhi fosfolipidlar tarkibida murakkab efir shaklida birikkan yog’ 
kislotadan tashqari, azot tutuvchi komponent va fosfat kislota mavjud. Ularning 
strukturasi fosfoasilgliserinlarning azot asoslaridan xolin yoki kefalin bilan 
bog’lanishidan hosil bo’ladi. Tarkibida azot sifatida sfingozin saqlovchi
sfingolipidlar fosfolipidlar guruhiga yaqindir. 
Murakkab lipidlarning yana bir turi tarkibida uglevod komponenti tutuvchi 
glikolipidlar-serebrozidlar 
va gangliozidlar guruhidir. Yog’lar, mumlar, 
fosfolipidlar va sfingolipidlarning murakkab efir bog’lari ishqor ta’sirida oson 
gidrolizlanadi. Ishqor ta’sirida gidrolizlanmaydigan guruhlariga-ko’p halqali 
spirtlar-sterinlar va ularga yaqin birikmalar-steridlar, xlorofill, karotin va 
karotinoidlar deb atalgan o’simlik pigmentlari, A, D, E va K vitaminlar kiradi. 
Lipidlarning ko’plari qon plazmasida oqsil bilan bog’langan kompleks 
lipoproteinlar shaklida bo’ladi. Bu komplekslarning asosiy lipid komponentini 
xolesterin va fosfolipidlar tashkil qiladi. 
2.Lipidlarning fizik-kimyoviy xossalari bo’yicha bo’linishida ularning 
qutblilik darajasi hisobga olinadi. Bu belgisiga ko’ra lipidlar neytral(qutbsiz) va 
qutblilarga bo’linadi. Birinchi turga zaryadga ega bo’lmagan lipidlar kiradi. 

---

180 
Ikkinchisiga esa zaryadga ega va qutblangan lipidlar, masalan, fosfolipidlar, yog’ 
kislotalari kiradi. 
3.Fiziologik ahamiyatiga ko’ra lipidlar rezerv va struktura lipidlarlarga 
bo’linadi. Rezerv (zahira) lipidlar katta miqdorda to’planadi va keyin 
organizmning energetik ehtiyojiga ko’ra sarflanadi. Rezerv lipidlarga 
asilgliserinlar kiradi. Boshqa hamma lipidlar esa struktura lipidlarlarga mansub. 
Ular biologik membranalar qurilishida, o’simlik va hayvonlarning tashqi himoya 
qoplamida va umurtqalilar terisining tuzilishida ishtirok etadi. 
Lipidlar odam orgnizmi massasining o’rtacha 10-20 % ini tashkil qiladi. 
O’rtacha katta odam tanasida 10-12 kg ini lipid bo’lib, undan 2-3 kg ini 
struktura lipidlarlari (asosan membrana tarkibidagi lipidlar), qolganini esa rezerv 
lipidlar tashkil etadi. Rezerv lipidlarning 98 % i yog’ to’qimalarda bo’ladi.