Jo`rayeva A

16.4. Biologik oksidlanish reaktsiyalarida kislorodning iste’mol qilinish 
yo`llari. 
Organizm hujayralariga kiradigan kislorod faqatgina mitoxondriyaning 
nafas olish zanjirida substratlarning oksidlanishiga emas, balki boshqa biologik 
reaktsiyalar uchun ham sarflanadi. Kislorod sarflanishi bilan boradigan barcha 
turdagi reaktsiyalarni 4 ga ajratish mumkin. 
1-tur – oksidazali deb aytiladi. Uni sxematik tarzda quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
S ∙ H
2
+ ½ O
2
→ S + H
2
O
Bu turdagi reaktsiya mahsuloti oksidlangan substrat (S) va suvdan iborat. 
Bu reaktsiyalar mitoxondriyaning ichki membranasida joylashgan (nafas olish 
zanjiri) va kislorod ularda energiya hosil bo`lishi uchun sarflanadi. 
2-tur reaktsiya – peroksidazali bo`lib, quyidagi sxema bo`yicha boradi: 
S ∙ H
2
+ O
2
→ S + H
2
O
2 

---

137 
Bunda oksidlangan substrat va vodorod peroksid reaktsiya mahsulotlari 
hisoblanadi. Bu turdagi reaktsiyalar hayvon va odam hujayralariga nisbatan 
o`simlik hujayralarida keng tarqalgan. 
2-turdagi reaktsiyalar kislorod bir qator tabiiy birikmalar (aminokislotalar, 
poliaminlar, oksikislotalar, sulfitlar, purinlar, aldegidlar, biogen aminlar) ning 
oksidlanishida ishlatiladi. Moddalarning oksidlanishli parchalanishining o`ziga xos 
“chiqiti” organizm hujayralari uchun zararli bo`lgan vodorod peroksidning hosil 
bo`lishidir. Ammo kislorodning bu turda iste’mol qilinishining boshqa biologik 
vazifasi ham bor. Fagotsitozni amalga oshiradigan leykotsitlar, gistiotsitlar va 
boshqa 
hujayralarda, 
ya’ni 
yot 
moddalarni 
va 
mikroorganizmalrni 
parchalovchilarda vodorod peroksidning bunday sintezi juda faol, hosil bo`ladigan 
peroksid esa og`riq hosil qiluvchi bakteriyalarni zararsizlantirish uchun ishlatiladi. 
3-tur reaktsiya – oksigenazali. Bu reaktsiyalar monooksigenazali sxema 
bo`yicha boradi: 
A ∙ H
2
+ S + O
2
→ A + SO + H
2
O 
(bunda A ∙ H
2
– vodorod donori; S – oksidlovchi substrat) yoki dioksigenazali 
sxema bo`yicha: 
S + O
2
→ SO
2
Monooksigenazali mexanizm oksidlanadigan substratga 1 atom kislorodning 
birikishi va 2-atomning suv molekulasiga birikishi bilan boradi. Dioksigenazali 
turida esa molekulyar kislorod ikkala atom kislorodini ham oksidlanuvchi 
moddalarga tadbiq etilishi bilan boradi. 
Monooksigenazalar hujayra shirasida erigan ferment holatida yoki jigar 
hujayralarining endoplazmatik retikulum membranalarida, buyrak usti bezi 
hujayralarining mitoxondriyalarida maxsus oksidlanish zanjiri ko`rinishida mavjud 
bo`ladi. 
Monooksigenazali zanjirlar o`t kislotalari, xolesterindan steroid gormonlar 
sintezi, shuningdek dori va zaharlarni zararsizlantirishda tabiiy organik 
moddalarning oksidlanishi uchun foydalaniladi. 
4-tur reaktsiya – to`yinmagan yog` kislotalarning peroksidli oksidlanishi 
bo`lib,
RH + O
2
→ ROOH
sxemasi bo`yicha boradi. Lipid, aldegid, keton va boshqalar to`yinmagan 
lipidlarning peroksidli oksidlanish mahsulotlari hisoblanadi. Bu reaktsiyalarda 
kislorodning sarflanishi mitoxondriya membranalari; endoplazmatik retikulum, 
lizosoma va boshqa to`yinmagan lipidlar (asosan fosfolipidlar) bo`lgan boshqa 
joylarda boradi. Bu turdagi reaktsiyalar biologik membrana lipidlarining 
yangilanishi va o`tkazuvchanligini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. 
Hujayrada kislorod sarflanishining asosiy yo`llarini sxemasi quyidagi 
ko`rinishda bo`ladi: 

---

138