A ashirov, sh. Atadjanov

qiyosiy
tilshunoslik metodidir. 
Bu uslubning mohiyati turli tillardagi 
m aium so‘zlarni taqqoslashdan iboratdir. Bu, o ‘z navbatida, 
o‘zaro yaqin tillar aloqalari chegarasi va ularning qarindoshlilik, 
bogiiqlik darajasini aniqlash imkonini beradi.
Etnologiyada 
statistik metodlar 
ham o‘ziga xos metod tarzida 
foydalaniladi. Etnologiyaning fan sifatida shakllanganiga tarix nuqtai 
nazaridan juda qisqa vaqt o‘tgan boisa-da, shu davr mobaynida 
juda ko‘plab statistik materiallar yigilgan. Ayniqsa, to ‘plangan
31

---

materiallar orasida eng muhimlaridan biri aholini ro‘yxatga olishga 
oid turli yillardagi ma’lumotlar hisoblanadi. Mazkur materiallar- 
dan foydalanish jarayonida tadqiqotchi oczini qiziqtirgan keng 
doiradagi savollarga javob topishi mumkin. Shuningdek, bunday 
materiallarning qimmati nafaqat turli yillarda bajarilganligi, balki 
ularning ma’lum bir tizimlashtirilgan tartibda amalga oshirilgan- 
ligi bilan ham ahamiyatlidir. Aliolini ro'yxatga olish bilan bog‘- 
liq hujjatlar m a’lum yo‘nalishlarga doir savollar majmui va 
ularning javoblaridan iboratdir. Bunday turkum materiallar orasida 
ijtimoiy-demografik savollar majmui: jinsi, yoshi, ijtimoiy mav- 
qyei, ma’lumoti, kasbi, uy-joyi turi, mazkur hududda yashash 
vaqti va shu kabi savollar muhim ahamiyatga ega. Bunday 
m a’lumotlarni olish — tadqiqotchi uchun umumiy etnik man- 
zarani o‘rganish va bir nechta aholi manzillari ro‘yxati mate- 
riallarini taqqoslash orqali etnik jarayonlar dinamikasini ko‘rsatib 
berishida muhim ahamiyatga molik.
Etnologiyaning mustaqil fan sifatida shakllanishida bevosita 
xalqning hayotini o‘rganish yoki etnologiya tili bilan aytganda 
dala tadqiqotlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Dala tadqiqotlari 
metodining shakllanishi mustamlaka xalqlar xo'jaligi, ijtimoiy 
tuzilmalari, e’tiqodi, urf-odatlari to ‘g‘risida kengroq ma’lumot- 
larga ega bo‘lish ehtiyoji tufayli shakllangan. 0 ‘sha davrdagi 
mustamlakachilik siyosati manfaatlari bilan chambarchas bog‘liqlik 
buni taqozo etgandi. Chunki, mustamlakachiiar o‘z koloniyalari 
va u hududdagi aholini boshqarishlari uchun doimiy ravishda 
bunday ma’lumotlarga muhtoj bo’lganlar.
Dala tadqiqotlari metodi ilmiy izlanuvchiga o‘rganilayotgan et­
nik muhitda uzoq muddat bo‘lish va bevosita o‘sha muhitga 
ko‘nikishni talab qiladi. Shu o‘rinda ta ’kidlash joizki, tadqiqotchi 
uchun, odatda, mavjud obyektda statsionar tarzda ishlash muddati 
bir etnik yildan kam bo‘lmasligi kerak. Etnolog-tadqiqotchi uchun 
dastlabki 2—3 oy tanishish va yangi muhitga moslashish davri 
hisoblanadi. Shundan keyingina u etnik jamoa yoki uning bir qismi 
turmush tarzini yil mobaynida ilmiy nuqtai nazardan kuzatadi.
Dala tadqiqotlarining qonuniyligi va samarali bo'lishi 
tadqiqotchi tomonidan o‘rganilayotgan etnos orasida uzoq
32

---

muddat yashashni talab qiladi. Bunga amerikaiik olim L.G.Morgan 
va ms etnografi Mikluxo Maklay tadqiqotlarini yorqin misol 
sifatida keltirish mumkin. Morgan Amerikadagi hinduiarning 
irokez qabilasida uzoq muddat yashagan boisa, Mikiuxo Maklay 
Yangi Gvineva papuaslari orasida yashab, juda boy etnografik 
materiallar to'plagan olim hisoblanadi. Statsionar tarzdagi data 
tadqiqotlari metodlarining o'ziga xos yutugi shundaki, etnologiar 
xalq kundalik turm ush tarzining bevosita isntirokchisiga 
aylanadilar. Hozirgi kunda etnologiyada mazkur metodning 
mavsumiy yoki shoshilinch tarzda o ‘tkaziladigan uslublaridan 
foydalaniladi. Bu m etodda tadqiqotchi m a iu m bir tarixiy- 
etnografik hududda yashovchi aholini oldindan belgilangan reja 
asosida o‘rganadi. Bu metod tadqiqotchi uchun qulay boigan 
davrda o‘tkaziladi. Lekin bunday holdagi izlanishlarni amalga 
oshirish etnosning barcha fasllardagi turmush tarzini o‘rganish 
imkonini bermaydi.
Dala tadqiqotlari metodlari etnologiar uchun moddiy va 
m a’naviy madaniyat to ‘g‘risida ham m a’lumotlar olish imkonini 
beradi. Foto suratlar, chizmalar, sxemalarda moddiy, ma’naviyat 
obyektlari: etnosning mehnat qurollari, uy-joylari, uy-ro‘zg‘or 
anjomlari, kiyim-kechaklari va shu kabi moddiy madaniyat 
namunalari aks etadi. Zamonaviy texnika vositasida (raqamli 
videokamera va raqamli fotoapparat, audio yozuvlar) va an’anaviy 
dala yozuvlarida xalq ma’naviy hayotining obyektlari va ko‘ri- 
nishlari (an’analar, marosimlar, urf-odatlar, folklor qo‘shiqlari 
va shu kabilar) aks etadi. Ba’zan dala tadqiqotlari jarayonida 
muzeylar kolleksiyasi uchun ayrim moddiy va m a’naviy mada­
niyat namunalari yigiladi.