O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

Istami
boshchilik qiladi. Unga 
«Yabg‘u xoqon»
degan unvon beriladi. Tez orada Yettisuv va 
Sharqiy Turkistonga tutashgan yurtlarda yashovchi turkiy qabila-
lar bo‘ysundiriladi. 
555-yil
dayoq turklar Sirdaryo va Orol dengizi 
bo‘ylarigacha cho‘zilgan keng o‘lkalarni egallaydilar. Xoqonlik 
chegarasi eftallar davlati hududlariga tutashib ketgan.
TURKIY
QABILALARN
ING 
 SILJISHI
Bag
‘dod
Gurgon
Nisa
Nishopur
Tus
Saraxs
Marv
Balx
Termiz
Buxoro
Urganch
Samarqand
O‘zgan
Xo‘jand
O‘tror
Isfijob
Talos
Jand
Bolosog‘un
Qoshg
‘or
Yorkand
Xo‘tan
Kucha
Qarashar
Turfak
Bulg
‘or
Salsin
Konstantinopol
XAZAR
DENGIZI
Jand
dengizi
BANDI
AZ
DENGIZI
Azov
dengizi
VIZANTIYA
IMPERIYASI
ARMANISTON
OZARBAYJON
Dajla
Frot
Dunay
Dnepr
Itil
Kama
X A Z A R
L A R
B
I
J
A
N
A
K
L
A
R
B
U
L
G‘
O
R
L
A
R
Yoyiq
(Ural)
K
I
M
A
K
L
A
R
O‘
G‘
U
Z
A
L
R
Sayhun
MANG
‘ISHLOQ
XORAZM
Qizilqum
Qoraqum
UY
G
‘URLAR
QARLUQLAR
QORAXONIYLAR
DAVLATI
POMI
R
TYANSHAN
FARG
‘ONA
G‘AZNAVIYLAR
DAVLATI
XUROSON
YAG‘M
A
Tarim
Chu
Issiqko
‘l
Lobnnor
k.
Ko‘hcha
dengizi
Irtish
Zaysan
k.
YETTISU
V
Elsuvi
TURKLAR-O
‘G‘UZLAR
BIJANAKLAR
QIPCHOQLAR
KIMAKLAR
Jayhun
Q
I
P
C
H
O
Q
L
A
R

---

19
558-yil
da turklar 
Yoyiq
(Ural) va 
Itil
(Volga) bo‘ylarini zabt 
etadi. 
575–576-yillar
da Shimoliy Kavkazning bepoyon yerlari-
ni egallab, Qrim yarimoroliga kirib boradilar. Natijada eftallar 
davlatining shimoliy hududlari xavf ostida qoldi. Bunday qulay 
vaziyatdan foydalangan sosoniylar Toxariston va Chag‘oniyonni 
eftallardan tortib oladilar. 
Turk xoqonligining eftallar bilan to‘q-
nashishi muqarrar edi. Bunday murakkab 
siyosiy vaziyat xoqonlikni eron, so‘ngra 
Vizantiya bilan yaqinlashtiradi. Uzoq vaqt eftallar tazyiqida 
yashagan sosoniylar bu davlatning tamomila barbod bo‘lishidan 
manfaatdor edi. 
Xusrav I Anushervon
(531–579) tashabbusi bi-
lan yuzaga kelgan o‘zaro harbiy ittifoq eron shohining 
Istami
ga 
kuyov bo‘lishi orqali yanada mustahkamlanadi.
eron askarlarining Balxga hujumi ko‘magida turklar 
563-yil
da 
eftallar davlati yerlariga bostirib kiradilar. 
Parak
(Chirchiq) vo-
diysi va uning markazi Choch shahri ishg‘ol qilinadi. Sirdaryodan 
Eftallar davlatining
qulashi
Qo‘sh tasvirli 
Chag‘oniyon
jez tangasi.
Turkiy balbal,
mozortosh 
haykali.
o‘tib, Zarafshon vodiysiga kirib boradilar. 
Ular Samarqand, Kesh va Naxshabni egallab, 
Buxoroga yaqinlashadilar. 
Sakkiz kun
davom 
etgan shiddatli jangda eftallar qo‘shini yen-
giladi. Shunday qilib, janubdan eron soso-
niylaridan, shimoldan esa Turk xoqonligidan 
563–567-yillar
da zarbaga uchragan eftallar 
davlati tamomila barbod bo‘ladi. Natijada 
mag‘lub davlatning merosi o‘zaro bo‘linib, 
Amudaryoning janubiy qirg‘oqlarigacha bo‘l- 
gan viloyatlar eron, uning o‘ng sohillari 
bo‘ylab Kaspiy dengizigacha cho‘zilgan yer-
lar Turk xoqonligi tasarrufiga o‘tadi.
eftallar davlati qulagach, vaziyat tubdan 
o‘zgaradi. endilikda o‘z chegarasini shimo-
li sharqqa tomon kengaytirib olgan eron
Amudaryodan to Suriyaga qadar Ipak yo‘li 
ustida haqiqiy sarbon bo‘lib oladi. Uzoq 
Sharqdan eron hududlarigacha karvon yo‘li 
nazoratini o‘z homiyligi ostiga olgan turk-
lar esa eron orqali Vizantiya bilan bevosita 
savdo qiladigan bo‘ldi.

---

20
Turk xoqonligi qanchalik katta bo‘lma-
sin, chinakam markazlashgan davlat
emas edi. Uning asosi turkiy tilda so‘z-
lashuvchi qabilalar ittifoqidan iborat bo‘lgan. Bu ittifoqni xoqon 
boshqargan. Hukmdorning hokimiyati urug‘-aymoq udumlariga 
tayangan harbiy-ma’muriy boshqaruvga asoslangan. Mamlakat 
ko‘chmanchi chorvador va o‘troq dehqon aholiga bo‘linardi. 
Ko‘chmanchi chorvador aholi