O. Yusupova

(5-ma‟ruzaga ilova) 
Til taraqqiyotidagi fonetik o„zgarishlar 
Reja: 
1.
Nutq tovushlarining kombinator o`zgarishlari. 
2.
Nutq tovushlarining pozitsion o`zgarishlari. Reduksiya. 

---

55 
3.
Fonetik o‗zgarishlarning boshqa turlari. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
kombinator o`zgarishlar,
 
assimiliyatsiya, dissimiliyatsiya, regressiv va progressiv
assimiliyatsiya, 
regressiv 
va 
progressiv
dissimiliyatsiya,reduksiya, akkomodatsiya. 
Nutq tovushlari har bir til qonun-qidalariga muvofiq 
ma`lum tartib bilan tutashib, birikib so`z hosil qilarkan, so`z 
tarkibida aks ettirilgan harflarga nisbatan birmuncha o`zgargan 
holda talaffuz etilishi mumkin. So`zlashuv jarayonida nutq 
tovushlarining ayrim tovushlarning bir-biriga ta`sir qilishi 
natijasida fonetik o‗zgarishlar ro`y beradi. Masalan, 
yetdi
, 
kelibdi 
shaklida yoziladigan so`zlar og`zaki nutqda y
etti,kelipti 
shaklida talaffuz etiladi. 
Nutqda 
so`z 
tarkibidagi 
tovushlarning 
bunday 
o`zgarishiga kombinator o`zgarishlar deyiladi. Kombinator 
o`zgarishlar assimiliyatsiya,dissimiliyatsiya jarayonlarida va 
boshqa fonetik jarayonlarda ro`y beradi. 
So`zlarda ikki yonma-yon tovushning bir-biriga ta`sir 
qilishi natijasida, ya`ni oldingi tovushning keyingisiga yoki 
keyingi tovushning oldingisiga o`xshab ketishi, moslashishi 
kabi fonetik jarayon assimiliyatsiya hodisasi deb ataladi. 
Bunday hollarda tovushlar artikulatsiya yoki akulistik jihatidan 
bir-birlariga moslashadi. Masalan, yozuvda 
otda 
shaklida 
ifodalangan so`z so`zlashuv jarayonida 
otta
deb talaffuz etiladi: 
bunda shu ot so`zidagi jarangsiz t tovushi ta`sirida natijasida 
shu tovushdan kelgan jarangli d ham t ga o`xshab ketb ketgan. 
Rus tilida 
sdelat
so`zi talaffuzda 
zdelat 
tarzida aytiladi, bunda 
keyingi jarangli d tovushining ta`siri bilan oldingi jarangsiz s 
tovushi jarangli z
 
tarzida tallafuz etiladi, ya`ni d undosh tovushi 
o`zidan oldingi kelgan jarangsiz s undosh tovushini o`z-o`ziga 
o`xshatib singdirib, jaranglilashtiradi. 
Ba`zi tillarda assimiliyatsiya hodisasi ofrografiyada ham 
o`z aksini topadi. Masalan, hozirgi zamon o`zbek adabiy tilida 
jo‗nalish kelishigi, asosan –ga affiksi bilan ifodaladi. Lekin q, k 
tovushlari bilan tugagan so`zlarning oxirida jarangsiz undosh 

---

56 
tovushi bo`lgani uchun –qa,-ka shaklida yoziladi: 
o`rtoq-ga-
o`rtoqqa, terak-ga-terakka kabi. 
Bunday holni rus tilida ham 
uchratish mumkin: 
z 
tovushi bilan tugagan prefikslar jarangsiz 
tovushlar bilan boshlangan so`zlar o`zagi bilan kelganda, 
jarangsizlashib, talaffuzga muvofiq
s 
harfi bilan yoziladi: 
Masalan, 
bezplatno- besplatno, izxodit- isxodit. 
Assimiliyatsiya ikki xil bo`ladi. Agar so`zda oldingi 
tovush o`zidan keyingi tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga qisman 
yoki to`la o`xshatsa, bunday hodisa progressiv assimiliyatsiya 
deyiladi. Masalan, 
otdan (
ottan
), tutda (
tutta
),beshga (
beshka
) 
kabilar. Progressiv assimiliyatsiya asosan turkiy tillarga xosdir. 
Agar so`z tarkibidagi keyingi tovush o`zidan oldin kelgan 
tovushga ta`sir qilib, uni o`ziga to`la yoki qisman o`xshatsa, 
bunday assimiliyatsiya regressiv assimiliyatsiya deyiladi. 
Masalan, 
mazkur,atlas,birla 
so`zlari
 maskur, allas, billa 
tarzida 
talafuz etiladi. Regressiv assimiliyatsiya, ayniqsa, rus tiliga 
xosdir. Masalan, 
lodka 
so`zida