O. Yusupova

Adabiy til va me‟yor. 
O‗zbek adabiy tili va
 
uning 
me‘yorlarini tekshirish o‗zbek nutqi madaniyati sohasining
asosiy vazifa va burchidir. O‗zbek adabiy tili me‘yorlarini bu 
tilning barcha sathlari, adabiy nutqning turli ko‗rinish va 
uslublari bo‗yicha chuqur tadqiq qilish muhimdir. Bu o‗zbek 
adabiy so‗zlashuv tilining madaniy-namunaviy ko‗rinishlarini 
aniqlashga, 
o‗zbek 
nutqi 
madaniyatini 
yanada 
takomillashtirishga xizmat qiladi.
Har qanday milliy til, uning ijtimoiy-vazifaviy va yashash 
ko‗rinishlari (adabiy til, shevalar, lahjalar, jargonlar va 
boshqalar) me‘yorga egadir. Ular mana shu me‘yorlarga ko‗ra, 
bir-biridan farqlanadi yoki mushtarak bo‗ladi. Shuning uchun 
ham me‘yor til birliklarining qo‗llanish doirasini ma‘lum tarzda 
reglamentatsiya 
qiladi, 
yani 
tizimda 
mavjud 
bo‗lgan 
imkoniyatlarning qandaydir bir qismigina me‘yorda amalga 
oshiriladi. Shunday qilib, me‘yor ma‘no jihatdan bir xil 
ahamiyatga ega bo‗lgan bir necha imkoniyatlarni tanlab olish 
jarayonini boshqarib turuvchi vazifasini bajaradi va u o‗z 
navbatida quyidagi ko‗rinishlarda uchraydi: 
1.
O‗zbek tilining umumiy me‘yori yoki o‗zbek umumtil 
me‘yori. 
2.
O‗zbek adabiy tili me‘yori. 
3.
O‗zbek tilining lahjaviy me‘yori. 
4.
O‗zbek tilining ijtimoiy dialektlari me‘yori 
Ana shu me‘yorlarni ikki katta guruhga: umumiy va 
xususiy me‘yorlarga bo‗lib o‗rganish maqsadga muvofiq 
bo‗ladi. Shu ma‘noda o‗rganganda yuqoridagi me‘yoriy 
ko‗rinishlarning birinchisi umumiy, qolganlari xususiy 
me‘yorlar sifatida qabul qilinishi mumkin. 
Demak, yuqorida ko‗rib o‗tganimizdek til me‘yori til 
sistemasining hamma darajalarida namoyon bo‗ladi, ayniqsa, 
adabiy tilda bu kuchayadi va ma‘lum til sistemasining ta‘sirida 

---

27 
paydo bo‗layotgan bevosita individual nutq sistemalarida 
ifodalanadi.
Adabiy me‘yor – bu ma‘lum bir bosqichdagi til yashashining 
qonuniyatidir. U yozuvda mustahkamlangan bo‗lib, hamma 
uchun umumiy namuna hisoblanadi. U barqaror, shu bilan 
birga 
rivojlanuvchi, 
muntazam 
ravishda 
funksional 
chigaralangan bo‗ladi.
Adabiy me‘yor tilning boshqa me‘yorlaridan farq 
qiladigan muhim belgilarga ega. Ongli boshqarilish va 
ishlanishi, real va obyektivligi, kodifikatsiyalashganligi (ongli 
aralashuv tufayli tanlanganligi), barqarorligi, konservativ va 
ayni paytda dinamikligi, an‘anaviy va zamonaviyligi, tipikligi, 
jamoa tomonidan keng qo‗llanilishi, variantdorligi, uslubiy 
tarmoqlanganligi, yozuvda mustahkamlanganligi, turg‗unligi, 
ayni paytda, davr o‗tishi bilan o‗zgarishi mumkinligi, 
namunaviy va xalqchilligi, tilning amalda bo‗lishi uchun 
zaruriyligi me‘yorning ana shu muhim xususiyatlari sifatida 
baholanadi.
O‗zbek adabiy tili me‘yorining quyidagi ko‗rinishlari 
mavjud: 
-
leksik-semantik (so‗z qo‗llash) me‘yorlar; 
-
orfoepik (talaffuz) me‘yorlar; 
-
aksentologik (so‗z va formalarda urg‘uning turg‘unligi) 
me‘yorlar; 
-
fonetik me‘yorlar; 
-
grammatik me‘yorlar; 
-
so‗z yasalish me‘yorlari; 
-
orfografik me‘yorlar; 
-
grafik me‘yorlar; 
-
punktuatsion me‘yorlar; 
-
stilistik me‘yorlar.